Ceza Savunması ve Süjeleri

Savunma, sadece şüpheli veya sanık bakımın­dan değil, devlet ve toplum bakımından da büyük önem taşımaktadır. Suçlu olduğu belirsiz olan ve masumiyet karinesinden yararlanan şüpheli veya sanığın en temek hakkı, hakkındaki iddialara karşı kendisini savunma imkânına sahip olmasıdır. Şüp­heli veya sanık hakkında iddia makamının ortaya koyduğu şüphenin yenilmesi, ancak savunmayla mümkündür. Nitekim şüpheli veya sanık bakımın­dan savunma, iç hukukta ve uluslararası belgelerde bir hak olarak nitelendirilmiştir. Şüpheli veya sanığın bu hakkı kullanarak, id­dia edilen suçu işlemediğini veya iddia edilenden daha az ceza alması gerektiğini karşı-tez olarak ileri sürebilmesi, ceza muhakemesi bakımından bir zo­runluluktur. Muhakeme de savunma hakkının sağ­lanması, maddi hakikatin bulunması bakımında da büyük önem taşıdığından, adaletin sağlanması görevi bulunan devlet bakımından da savunma bü­yük önem taşımaktadır. Zira ceza muhakemesinin temel amacı, suçlu ve suçsuzların ayrılarak, ma­sumların cezalandırılmasının önlenmesi ve suçlu­ların da hak ettikleri kadar ceza almalarının sağlan­masıdır. Bunun sağlanması durumunda, toplumsal barış ve düzen bakımından zorunlu olan toplumun adalete olan güveni sağlanacaktır.

Müdafi; şüpheli veya sanığın ceza muhakemesinde savunmasını yapan avukatı ifade etmektedir.

Savunma, suçlamaya karşı sanığın yararına yürütülen; onu hukuki ve fiilî açıdan korumayı amaçlayan bir faaliyettir.

Müdafii bulunmayan şüpheli veya sanığa, şüp­heli veya sanığın istemi olup olmadığına bakılmak­sızın, soruşturma evresinde, ifadeyi alan merciin veya sorguyu yapan hâkimin istemi üzerine; kovuş­turma evresinde ise mahkemenin istemi üzerine, baro tarafından avukat görevlendirilmesine zorun­lu müdafilik adı verilmektedir.

CMK’da hükme bağlanan zorunlu müdafilik halleri şunlardır;

• Şüpheli veya sanığın, müdafi seçebilecek durum­da olmadığını beyan etmesi (CMK m. 150/1).
• Müdafii bulunmayan şüpheli veya sanığın, çocuk, kendini savunamayacak derecede malul veya sağır ve dilsiz olması (CMK m. 150/2).
• Soruşturma veya kovuşturma konusu suçun cezasının alt sınırının beş yıldan fazla hapis cezasını gerektirmesi (CMK m. 150/3).
• Resmî bir kurumda kusur yeteneğinin araş­tırılması için gözlem altına alınmasına karar verilecek olması (CMK m. 74/2).
• Tutuklama talebiyle mahkemeye sevk edil­mesi (CMK m. 101/3).
• Davranışları nedeniyle, hazır bulunması­nın duruşmanın düzenli olarak yürütül­mesini tehlikeye sokacağı anlaşılan sanığın yokluğunda duruşma yapılması (CMK m. 204/1).
• Kaçak sanık hakkında duruşma yapılması (CMK m. 247/4).
• Seri muhakeme usulünün uygulanması (CMK m. 250/3-9).

Şüpheli veya sanık, vekâletname aranmaksızın müdafii ile her zaman ve konuşulanları başkalarının duyamayacağı bir ortam­da görüşebilecektir. Ayrıca bu kişilerin müdafii ile yazışmaları denetime tâbi tutulamayacaktır.

CMK’nin 153. maddesinin birinci fıkrasında müdafiin, soruşturma evresinde dosya içeriğini ince­leyebileceği ve istediği belgelerin bir örneğini harçsız olarak alabileceği düzenlenmiştir. CMK m.153, müdafiin soruşturma safhasında da dosya içeriğini inceleyebilmesini kural hâline getirmektedir ki bu sa­vunmanın hazırlanabilmesi bakımından son derece olumlu bir düzenlemedir. Ancak maddenin ikinci fıkrasına göre, müdafiin dosya içeriğini inceleme veya belgelerden örnek alma yetkisi, fıkrada sayılan suçlarla sınırlı olmak üzere, soruşturmanın amacını tehlikeye düşürebilecek ise Cumhuriyet savcısının istemi üzerine hâkim kararıyla kısıtlanabilecektir. Bununla birlikte, üçüncü fıkraya göre, yakalanan kişinin veya şüphelinin ifadesini içeren tutanak ile bilirkişi rapor­ları ve adı geçenlerin hazır bulunmaya yetkili olduk­ları diğer adli işlemlere ilişkin tutanaklar hakkında, kısıtlama kararı verilmesi mümkün değildir. Söz konusu kısıtlama soruşturma evresiyle sınırlı olduğundan dördüncü fıkraya göre, müdafi, iddia­namenin mahkeme tarafından kabul edildiği tarihten itibaren dosya içeriğini ve muhafaza altına alınmış delilleri inceleyebilecek; bütün tutanak ve belgelerin örneklerini harçsız olarak alabilecektir. Buna göre iddianamenin mahkeme tarafından kabul edildiği anda, gizlilik tam anlamıyla kalkacaktır ve müdafi hiçbir kısıtlama olmadan dosya içeriğini inceleyebile­cek ve istediği belgelerin bir örneğini harçsız olarak ala­bilecektir. Buna göre, müdafi soruşturma evresinin başından sonuna kadar kural olarak dosyayı incele­me hakkına sahip olmakla birlikte, bu hak, iddia­namenin kabulünden sonra mutlak hâle gelmektedir.

Kural olarak müdafi, müdafiliğini üstlendiği kişilerin açık arzusuna aykırı olmamak koşuluyla kanunyoluna başvurabilir.

Müdafiin savunma görevi, müdafiin, şüpheli veya sanığa zarar verecek veya onların aley­hine olacak açıklama ve davranışlardan kaçınmasını da gerektirdiğinden, müdafii şüpheli veya sanığın aleyhine kanun yoluna gidemeyecektir. Yani mü­dafii ancak şüpheli veya sanık lehine kanun yoluna gidebilir.

Müdafiin, savunma görevini hakkıyla yapabilmesi için, şüpheli veya sanığın bildiklerini müdafie çekinmeden anlatabilmesi gerekir. Şüpheli veya sanığın hakikati, müdafie anlatabilmeleri için de müdafiin bu anlatılanları açıklamayacaklarına güvenmeleri gerekmektedir. Bu nedenle müdafiin sır saklama ödevi kabul edilmiştir.

CMK’ye göre, şüpheli, soruşturma evresinde, suç şüphesi altında bulunan kişiyi; sanık, kovuşturmanın başlamasından itibaren hükmün kesinleşmesine kadar, suç şüphesi altında bulunan kişiyi ifade eder.

Ceza sorumluluğunun şahsiliği ilkesinin sonucu olarak, tüzel kişilerin cezai sorumluluğu kabul edilmemiş ve tüzel kişinin organ ve temsilcisinin fiil ve tasarrufları dolayısıyla tüzel ki­şiler hakkında ceza yaptırımı uygulanamayacağı dü­zenlenmiştir. Tüzel kişi belli bir amaca yönelik, gaî olarak hareket edemeyeceğinden, tüzel kişinin bir normun muhatabı olarak telakki edilmesi mümkün değildir. Sadece bir insan tarafından gerçekleştirile­bilecek gaî hareketten ibaret olan fiil, suçun esasını teşkil etmektedir. Bu nedenle tüzel kişi, suç faili ola­rak kabul edilemez. Dolayısıyla tüzelkişilerin şüpheli veya sanık olması mümkün değildir.

Anayasa m. 36’da adil yargılama hakkı anayasal bir hak olarak açıkça teminat altına alınmıştır. Adil yargılanma ilkesinden maksat, ceza muhakemesi işlemlerinin kandırma, yanıltma veya zorlama gibi irade serbestisini engelleyen veya savunmayı kısıtlayan yollara sapılmaksızın, hukuk devleti ilkesine uygun olarak, önceden kanunla öngörülmüş bulunan esaslar çerçevesinde yapılmasıdır. Buna göre, şüpheli veya sanığın adil yargılanmış sayılabilmesi için muhake­menin usul kurallarından kaynaklanan belli ilke ve haklara uygun olarak yürütülmesi gerekmektedir. Bu ilke ve haklar genel olarak, silahların eşitliği il­kesi, bağımsız ve tarafsız hakim tarafından yargılan­ma hakkı, kanuni (olağan) hakim ilkesi, duruşmada bulunma hakkı, duruşmanın açıklığı ilkesi, meram anlatma hakkı, savunma hakkı, müdafi yardımından yararlanma hakkı, isnadı öğrenme hakkı, savunma­yı hazırlamak için gerekli zamana sahip olma hakkı, tercüman yardımından yararlanma hakkı, makul sü­rede yargılanma hakkı, denetim muhakemesine baş­vuru hakkı ile masumiyet karinesi ve lekelenmeme hakkı gibi hak ve ilkelerden oluşmaktadır.

Silahların eşitliği, hukuk devleti ve genel eşit­lik ilkesinin bir sonucudur. Bütün muhakeme süreci boyunca gözetilmesi gereken silahların eşitliği ilkesi, her iki tarafın yargılama sırasında usul açısından eşit konuma sahip olmalarını sağlayacak tarzda muamele görmeleri ve davaya hazırlanırken eşit konumda bu­lunmaları anlamına gelir. Bu her iki tarafa da, karşı taraf karşısında kendisini esaslı bir surette dezavan­tajlı konuma sokmayan şartlarda görüşlerini sunmak için makul imkanların verilmesi anlamına gelir.

Bireylerin bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından şüphe­li veya sanığa tanınan haklar gözetilerek yargılanma hakkı, adil yargılamanın can damarıdır. Bağımsız ve tarafsız bir yargı yeri tarafından yargılanma hakkı istis­na kabul etmeyen mutlak bir haktır.

Bağımsızlık, kimseden emir almamak; tarafsız­lık ise iddia ve savunma makamları bakımından objektif davranmak, birini veya diğerini kayırma­mak demektir.

“Olağan” veya “tabii mahkeme”, somut bir olay veya olaylarla bağlantılı bir biçimde kurulmamış, önceden mevcut mahkemelerdir. Bu mahkemeler, suçtan sonra kurulmuş “olağanüstü” mahkemelerin zıddıdır. Olağan mahkeme hakimine “tabii hakim” denilmektedir. Olağanüstü mahkeme­ler, suç işlendikten sonra kuruldukları için, aynı za­manda tabii hakim ilkesine de aykırı düşmektedir. Tabii hakim ilkesinin gereği, bir uyuşmazlık an­cak uyuşmazlığın doğumu anında görevli ve yetkili olan mahkeme tarafından yargılanabilecektir. Böyle­ce bu ilkeyle, belli bir davanın olaydan sonra çıkarı­lacak bir kanunla, bu dava için özel olarak kurulacak bir mahkeme tarafından yargılanması yasaklanmak­ta, yani kişiye veya olaya özgü mahkeme kurma imkanı orta­dan kaldırılmaktadır.

Anayasa m. 141/1 ve CMK m. 182’ye göre de, mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır. Bu ilke­nin ihlâlinin mutlak bozma sebebi sayılacağı açık­lanmıştır (CMK m. 182 vd., m. 289/1-f ). Ancak duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına, genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde mahkemece ka­rar verilebilecektir (takdiri gizlilik). Bununla bir­likte duruşmanın kapalı yapılması konusundaki gerekçeli karar ile hüküm açık duruşmada açıklan­malıdır (CMK m. 182). Görüldüğü gibi kural, du­ruşmaların herkese açık olmasıdır. Gizli duruşma ise istisnadır. Gizlilik kararı talep üzerine verilebi­leceği gibi, resen de verilebilir. Ancak duruşmanın gizli olması kararı ve sebepleri aleni olarak tefhim olunacağı gibi hüküm dahi herhalde aleni açıklanır. Ancak sanık, on sekiz yaşını doldurmamış ise duruş­ma kapalı yapılacak (zorunlu gizlilik); hüküm de kapalı duruşmada açıklanacaktır (CMK m. 185).

“Tercüman bulundurulacak hâller” başlıklı CMK m. 202/1’e göre, sanık meramını anlatabi­lecek ölçüde Türkçe bilmiyorsa; mahkeme tarafından atanan tercüman aracılığıyla duruşmadaki iddia ve savunmaya ilişkin esaslı noktalar tercüme edilecek­tir. Maddenin üçüncü fıkrasına göre, bu hüküm, soruşturma evresinde dinlenen şüpheli hakkında da uygulanacaktır. CMK m. 324/5’e göre, Türkçe bil­meyen ya da engelli olan şüpheli, sanık, mağdur veya tanık için görevlendirilen tercümanın gider­leri, yargılama gideri sayılmayacak ve bu giderler Devlet Hazinesince karşılanacaktır. Maddenin dördüncü fıkrasında, maddenin bi­rinci fıkrasında sağlanan tercüman hakkı daha da genişletilmiştir. Buna göre, sanık, meramını anla­tabilecek ölçüde Türkçe bilse dahi, iddianamenin anlatılması veya esas hakkındaki mütalaanın veril­mesi üzerine sözlü savunmasını, kendisini daha iyi ifade edebileceğini beyan ettiği başka bir dilde yapa­bilecektir.

Anayasa’da m. 38/4’de açıkça ifade edilen bu hak bir kimsenin suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar suçlu sayılmasına engel olur. Buna göre, ke­sinleşmiş bir mahkeme kararı bulunmadıkça, adli veya idari bir makam tarafından bir kimsenin suç­lu olduğuna ilişkin açıklama yapılması, masumiyet karinesinin bir sonucu olarak “lekelenmeme hakkı­nı” ihlal eder.