Ceza Yargılaması ve Süjesi

Yargılama kavramı, kollektif olarak yürütülen muhakeme faaliyetinde, hukuka uygun bir şekilde uyuşmazlığa son veren, uyuşmazlığı bir kararla (yargı) kesip atan makamın görevini ifade etmektedir.

Muhakemesiz ceza olmaz ilkesi, bireyler arasında suç nedeniyle çıkan uyuşmazlıkların çözümü için, yargılama makamlarına başvurma mecburiyetini ifade etmektedir.

Ceza yargılaması makamları mahkemeler ve hâkimliklerden oluşmaktadır.

Asliye ceza mahkemesi ve ağır ceza mahkemesi olmak üzere iki tip genel ceza mahkemesi bulunmaktadır. Asliye ceza mahkemeleri tek hâkimlidir. Ağır ceza mahkemesinde ise bir başkan ile iki üye bulunur.

Ceza mahkemeleri, her il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen ilçelerde Hâkimler ve Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığınca kurulur.

Bölge adliye mahkemesi ceza dairelerinin üç temel görevi bulunmaktadır. Buna göre ceza daireleri, adli yargı ilk derece ceza mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları inceleyip karara bağlamaktadır. Yine yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmektedir. Keza yargı çevresindeki adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri hâkimlerinin davayı görmeye hukuki veya fiilî engellerinin çıkması hâlinde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir adli yargı ilk derece ceza mahkemesine nakli hakkında karar vermektir (TeşK. m. 37).

Yargıtay kural olarak, olay mahkemeleri tarafından verilen “hükümleri” hukuki bakımdan inceleyen Yüksek Mahkeme olup hukuk kuralarının mahkemelerce uygulanmasını denetleyerek içtihatlar vasıtasıyla ülke genelinde uygulama birliği sağlamaktadır. Yargıtay istisna olarak olay mahkemesi veya itiraz mercii olarak da görev yapmaktadır.

Özel mahkemeler, bazı suç failleri veya bazı suçların yargılamalarda ortaya çıkan özel durumların dikkate alınmaları neticesinde bu faillerin ve suçların daha iyi yargılanmaları amacıyla kurulmuşlardır.

Yargılama görevinin heyet halinde çalışan bir mahkeme tarafından yerine getirildiği durumlarda, mahkeme heyetinin, istisnai bir yetki olarak bazı görevleri üyelerinden birine vermesi durumunda, naip hakimlik söz konusu olmaktadır.

Yargılayacağı suçların işlenmesinden önce kanunla kurulmuş bir mahkemenin, tarafsız, bağımsız ve her bakımdan, yani madde, yer, kişi ve görev bakımından yetkili hâkimine kanuni (tabii, olağan) hâkim denmektedir. Bir olaydan sonra sırf bu olayı yargılamak için kurulmuş veya bu olaya göre yetkili kılınmış mahkemede görev yapan hakime ise olağanüstü hâkim denmektedir.

Görev yasaklarına rağmen hâkimin hükme iştirak etmesinin hukuki sonucu CMK m. 289/1-b’de düzenlenmiştir. Yine CMK m. 280/1-e’de bu durum istinaf incelemesinde de bozma nedeni olarak düzenlenmiştir. Buna göre, hâkimlik görevini yapmaktan kanun gereğince yasaklanmış hâkimin hükme katılması kesin hukuka aykırılık hali olarak düzenlenmiş ve mutlak bozma sebebi kabul edilmiştir.

Hangi mahkemenin hangi tür ve ağırlıktaki işe bakacağını gösteren kurallara görev (madde) bakımından yetki kuralları adı verilmektedir.

Yenilenmesi mümkün olmayanlar dışında, görevli olmayan hâkim veya mahkemece yapılan işlemler hükümsüzdür.

Mahkemeler arasında görev bakımından yetki konusunda olumlu veya olumsuz görev uyuşmazlıkları çıkabilir. CMK m. 4/2’ye göre, görev konusunda mahkemeler arasında uyuşmazlık çıktığında, görevli mahkemeyi ortak yüksek görevli mahkeme belirleyecektir.

Hâkimler arasındaki iş bölümü sadece görev bakımından değil, yer bakımından da sağlanmış, hangi mahkemenin hangi yerdeki işe bakacağı kanunlarda gösterilmiştir. İşte, hangi hâkimin, hangi yerdeki işe bakacağını gösteren yetki kurallarına yer bakımından yetki kuralları adı verilmektedir.

“Yetkili mahkeme” başlıklı CMK m. 12/1’e göre, davaya bakmak yetkisi, suçun işlendiği yer mahkemesine aittir. Buna göre Türkiye’de işlenen suçlarda yetki bakımından temel kural, suçun işlendiği yer mahkemesinin yetkili olmasıdır.

Türkiye’de işlenen suçlarda, eğer suçun işlendiği yer belli değilse yetkili mahkemenin belirlenebilmesi için ek kurallara ihtiyaç bulunmaktadır. “Özel yetki” başlıklı 13. maddeye göre, suçun işlendiği yer belli değilse, yetkili mahkemenin tespitinde ilk bakılacak husus, şüpheli veya sanığın yakalandığı yerdir. Eğer şüpheli veya sanık yakalanmamışsa yerleşim yeri mahkemesi yetkilidir. Şüpheli veya sanığın Türkiye’de yerleşim yeri yoksa bakılacak üçüncü husus, şüpheli veya sanığın son adresidir. Yukarıda sayılan hususlar dikkate alınarak yetkili mahkemenin belirlenmesi olanağı yoksa ilk usul işleminin yapıldığı yer mahkemesi yetkili olacaktır.

“Deniz, hava ve demiryolu taşıtlarında veya bu taşıtlarla işlenen suçlarda yetki” başlıklı 15. maddeye göre, suç, Türk bayrağını taşıma yetkisine sahip olan bir gemide veya böyle bir taşıt Türkiye dışında iken işlenmişse, geminin ilk uğradığı Türk limanında veya bağlama limanında bulunan mahkeme yetkilidir (CMK m. 15/1). Türk bayrağını taşıma hakkına sahip olan hava taşıtları ile demiryolu taşıtları hakkında da birinci fıkra hükmü uygulanacağından bu taşıtlarda işlenen suçlarda taşıtın ilk ulaştığı yer mahkemesi yetkilidir (CMK m. 15/2). Ülke içerisinde deniz, hava veya demiryolu taşıtlarında ya da bu taşıtlarla işlenen suçlarda, bunların ilk ulaştığı yer mahkemesi de yetkilidir (CMK m. 15/3).

İstisnaen yer bakımından yetkili olma durumları, davanın (yargılamanın) veya duruşmanın nakli, istinabe ve bağlantıdır.

Yer bakımından yetkili bir hâkim veya mahkemenin, başka yerdeki yer bakımından yetkisiz bir hâkim veya mahkemeye, belli bir işlemin yapılması hususunda yetkisini devretmesine istinabe adı verilmektedir. Örneğin, İzmir’deki bir mahkeme Antalya’daki bir tanığın dinlenmesi için Antalya mahkemesini yetkili kılar. Antalya mahkemesi tanığı dinler; buna ilişkin tutanağı İzmir mahkemesine gönderir.

Kişi bakımından yetki durumunda, sanıkların sıfatı dikkate alınarak hakimler arasındaki yargılama yetkisi paylaşılmaktadır. Buna göre, hangi mahkemenin hangi kişilerin, hangi suçlarını yargılayacağını gösteren yetki kurallarına kişi bakımından yetki kuralları denmektedir.

Ceza muhakemesinde hangi hâkimin, muhakemenin hangi aşamasında hangi görevi yapacağını gösteren yetki kurallarına görev (fonksiyon) bakımından yetki kuralı denmektedir.