Ceza Muhakemesi Şartları ve Ceza Muhakemesi İşlemleri

Ceza davasının açılabilmesi için bulunması gerekli olan şartlarla, mahkemenin yargılama yapabilmesi için bulunması gerekli olan şartların hepsine birden ceza muhakemesinin şartları adı verilmektedir.

Bazı durumlarda suç haberi ciddi, fiil ve fail bellidir; ancak soruşturma yapılamamakta veya dava açılamamakta, bunun için bazı başka şartların daha gerçekleşmesi aranmaktadır. Bu şartlara dava şartları (soruşturma şartı) adı verilmektedir.

Kovuşturma evresinde yargılamanın yapılabilmesi için aranan şartlara yargılama şartları (kovuşturma şartı) adı verilmektedir.

Dava şartları, şikâyet, dava süresi, izin, talep, yargı bulunmaması, açık dava bulunmaması, sulh ceza hakiminin kararının bulunması, önödemenin yerine getirilmemesi, uzlaştırma, dava zamanaşımı ve genel aftır.

Soruşturması ve kovuşturması şikâyete bağlı bir fiilden dolayı, şikâyete yetkili kişinin, yetkili makamlardan, bu fiil hakkında kovuşturma yapılmasını istemesine şikâyet adı verilmektedir.

Şikâyet hakkının kullanılması belli bir süreye bağlanmıştır. TCK’nin 73. maddesinin birinci fıkrasına göre, soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı olan suç hakkında yetkili kimse altı ay içinde şikâyette bulunmadığı takdirde soruşturma ve kovuşturma yapılamaz.

CMK’nin 158. maddesine göre şikâyetler, Cumhuriyet Başsavcılığına veya kolluk makamlarına yapılmalıdır. Valilik veya kaymakamlığa ya da mahkemeye yapılan şikâyetlerin, ilgili Cumhuriyet Başsavcılığına gönderilmesi gerekmektedir.

İzin, yetkili makamın soruşturma ve/veya kovuşturma yapılmasına izin vermesini ifade etmektedir. Anayasanın 129/son maddesine göre, “memurlar ve diğer kamu görevlileri hakkında işledikleri iddia edilen suçlardan ötürü ceza kovuşturması açılması, kanunla belirtilen istisnalar dışında, kanunun gösterdiği idarî mercinin iznine bağlıdır.”

Talep (istem), yetkili makamın (Adalet Bakanı gibi) yetkili savcıdan dava açılmasını istemesi olarak tanımlanmaktadır. Böyle bir talep bulunmadıkça ceza davası açılamamaktadır. TCK’nin 12 ve 13. maddelerinde yurt dışında işlenen suçlar nedeniyle failin Türkiye’de yargılanması Adalet Bakanının talebine bağlandığından, talep bir dava (kovuşturma) şartı olarak düzenlenmiştir.

Karar, soruşturma ve kovuşturma yapılabilmesi için yetkili makamın bir karar almasını ifade etmektedir. Bunun tipik örneği Anayasanın 83. maddesinde düzenlenen yasama dokunulmazlığının kaldırılması kararıdır.

Ceza muhakemesi hukukunun temel ilkelerinden birisi olan “aynı olaydan ötürü iki defa yargılama olmaz” (non bis in idem) kuralı, adalet ilkesinin bir sonucu olarak ceza ile fiilin haksızlık içeriği tüketildikten sonra ikinci kez cezalandırmayı yasaklamaktadır. Ayrıca hukuksal güvenlik ilkesi de aynı fiilden dolayı ikinci kez yargılama yapılmamasını gerektirmektedir. Buna göre, aynı fiil nedeniyle, aynı sanık için önceden verilmiş bir hüküm veya açılmış bir dava varsa davanın reddine karar verilecektir. Buna göre söz konusu ilkeye açılmış bir dava bulunması veya kesinleşmiş bir hüküm bulunması şeklinde iki durumda değer verilmektedir.

Önödeme, kamu davası açılmadan ve/ veya yargılama yapılmadan failin cezalandırılmasına imkân veren bir kurumdur. Önödeme, belli bir ağırlık derecesine ulaşmamış suçlarla ilgili olarak, şüpheli veya sanığın belli bir miktar parayı devlet hazinesine ödemesi durumunda, hakkında kamu davası açılmamasını veya açılmış olan davanın düşürülmesini ifade etmektedir. TCK’nin 75. maddesine göre, önödeme, suçun kanunda öngörülen cezasının sadece adli para cezası olması veya hapis cezasının üst sınırının 6 ayı aşmaması ve savcı veya hâkim tarafından belirlenen paranın belli bir süre zarfında Devlet hazinesine ödenmesi durumunda şüpheli hakkında kamu davasının açılmamasını veya açılmış olan sanık hakkındaki kamu davasının düşmesini sonucunu ortaya çıkaran bir kurumdur.

Ceza adalet sistemimizde “genel” ve “özel” olmak üzere iki tür af kurumu mevcuttur. Genel af, işlenen suç için kamu davası ikame edilmeden çıkarılmışsa, davanın açılmamasına; kovuşturma aşamasında gerçekleşmiş ise, kamu davasının düşmesine; hükmün kesinleşmesinden sonra çıkmış ise, mahkûmiyetin ceza hukuku yönünden bütün sonuçlarıyla birlikte ortadan kalkmasına ve infazın sona ermesine neden olur. Özel af ise yalnızca kesinleşmiş ceza mahkûmiyetini ortadan kaldırmakta veya başka bir yaptırıma dönüştürmekte veyahut da hafifletmektedir. Muhakeme şartı niteliğinde sonuçları olan af, genel aftır. Genel af durumunda, kamu davası açılamayacak, kamu davası açılmış ise düşme kararı verileceğinden yargılamalara devam edilemeyecektir. Bu nedenle genel af, soruşturma aşamasında dava şartı, kovuşturma aşamasında yargılama şartı niteliğinde olduğundan bir muhakeme engelidir.

Ceza muhakemesi şartlarının gerçekleşmemesinin sonucu, muhakeme işlemlerinin yapılamamasıdır. Dava şartı niteliğindeki muhakeme şartlarının gerçekleşmemesinin sonucu soruşturma evresine ilişkin olacaktır. Buna göre dava şartlarının gerçekleşememesi durumunda, soruşturmaya ilişkin muhakeme faaliyeti yapılamayacak, yani kişiye suç isnat edecek şekilde işlemler yapılamayacaktır. Yani kişi hakkında arama, tutuklama gibi koruma tedbirleri uygulanamayacağı gibi, şüpheli sıfatıyla ifadesi de alınamayacaktır. Dolayısıyla dava şartlarının gerçekleşmeyeceğinin anlaşılması durumunda, Cumhuriyet savcısı dava açamayacak, kovuşturmaya yer olmadığı kararı verecektir. Nitekim CMK m. 172’ye göre, “kovuşturma olanağının bulunmaması” halinde, kovuşturmaya yer olmadığı kararı verileceği açıkça düzenlenmiştir.

Türk ceza muhakemesi hukukunda yargılama şartları, sanığın hazır bulunması, sanığın akıl hastası olmaması ve bekletici sorunun çözümü bulunmamasından ibarettir.

Ceza davasının açılabilmesi için, sadece fiilin ve failin açık kimliğinin bilinmesi yeterlidir (CMK m. 170). Sanığın hazır bulunmaması davanın açılmasına engel teşkil etmez. Sanık hazır olmadığında, kural olarak, yargılama yapılamaz (CMK m. 193). Nitekim, maddi gerçeğin ortaya çıkartılması, sanığa gerçek manada savunma hakkının sağlanması ve cezanın bireyselleştirilebilmesi, yargılamanın sanığın yokluğunda yapılmamasını gerekmektedir. Buna göre, sanığın hazır bulunmaması sadece yargılama yapılmasına engel olduğundan, sanığın hazır bulunmadığı durumlar, kovuşturma evresi bakımından bir muhakeme şartıdır. Ancak sanık hazır bulunmamasına rağmen yargılamanın yapılabileceği istisnai durumlarda bulunmaktadır.

Suç işledikten sonra akıl hastalığına tutulan sanık hakkında dava açılır. Ancak bu durumda, kural olarak, yargılama yapılamayacaktır. Akıl hastalığının yargılamaya engel olabilmesi için iki koşulun gerçekleşmesi aranır. Hastalık suç işledikten sonra ortaya çıkmalıdır. Hastalık savunmanın makul düzeyde yapılmasına engel teşkil etmelidir. Bu iki şartın gerçekleştiği durumlarda, sanık makul şekilde savunmasını yapabilecek derecede iyileşinceye kadar “durma” kararı verilmelidir. Ancak yargılamaya engel bir akıl hastalığına tutulan sanık hakkında, toplanan deliller beraat kararı verilmesini gerektiriyorsa, durma kararı değil, derhal beraat kararı verilmelidir (CMK m. 223/9).

Ceza mahkemesinin, ceza muhakemesi sırasında, kendi uzmanlığı dışında bir sorun ile karşılaşması ve yargılamakta olduğu uyuşmazlık hakkında karar verebilmek için, o sorun hakkında yetkili uzman mahkemenin kararını beklemesi durumunda bekletici sorundan söz edilir.

Yargılama şartlarından birinin gerçekleşmemesi durumunda mahkeme durma kararı verecek (CMK m. 223/8), şartın gerçekleşmesini bekleyecektir. Şartın gerçekleşme imkânı kalmadığında da örneğin dava zamanaşımı dolduğunda düşme kararı verilecektir. (CMK m. 223/8). Ancak, derhâl beraat kararı verilebilecek hâllerde durma kararı verilemeyecektir (CMK m. 223/9).

Ceza muhakemesinde, muhakeme ilişkilerinin süjelerinin belli sonuçlara ulaşmak amacıyla yaptıkları faaliyetlere, ceza muhakemesi işlemleri adı verilmektedir.

Ceza muhakemesi işlemlerinin unsurları şunlardır: Ceza muhakemesi bir irade açıklamasıdır. Bu irade açıklaması iddia, savunma veya yargılama faaliyeti niteliğindedir ve muhakemenin yürümesini sağlamaktadır. Bu irade açıklaması için şekil şartı öngörüldüyse, işlem bu şarta uyularak yapılmalıdır.

Süre kavramı ceza muhakemesi özelinde bir muhakeme işleminin yapılması için belirlenmiş olan zaman dilimi olarak tanımlanabilir.

CMK’de düzenlenmiş sürelerin asıl amacı muhakemenin makul bir sürede ve bir düzen içinde yapılmasıdır. Bu amaçla Kanunda bir işlemin yapılması bakımından üç değişik etkiye sahip süre tipi düzenlenmiştir. Sürenin bazen olumlu bazen olumsuz bazen de ne olumlu ne de olumsuz bir etkisi olduğu söylenebilir. Buna göre süreler “hak düşürücü”, “koruyucu” ve “düzenleyici” süre şeklinde üçe ayrılmaktadır.

Muhakemenin kesintisiz devam etmesi için bir işlemin gösterilen süre içinde yapılması isteniyorsa, sürenin olumlu bir etkisi vardır ve bu tip sürelere “hak düşürücü” süreler adı verilmektedir. Düşürücü süre için en güzel örneklerden birisi, CMK m. 291’de düzenlenmiş bulunan temyiz süresidir. Buna göre, temyiz yoluna başvurabilmek için, hükmün açıklanmasından itibaren onbeş günlük bir süre kabul olunmuştur. On beş gün geçtikten sonra, artık hak düşümü olmakta ve temyiz istemi kabul olunmamaktadır.

Eğer süre bir muhakeme işleminin yapılması için hazırlanma imkânı veriyor ve o süre içinde bu işlem yapılamıyorsa, sürenin olumsuz bir tesiri vardır ve bunlara “koruyucu” süre denir. CMK m.176/4’de bu tip bir süre düzenlenmiştir. Bu fıkraya göre, çağrı kağıdının tebliği ile duruşma günü arasında en aşağı bir hafta geçmesi gerekmektedir. Bu süre içinde herhangi bir işlem yapılmamalıdır.

Eğer işlemin yapılıp yapılmaması kesin bir şekilde emredilmemişse, olumlu veya olumsuz bir etkiye sahip olmayan üçüncü bir süre tipi karşımıza çıkar ki bunlara da “düzenleyici” süreler adı verilmiştir. Örneğin, CMK m. 268/2’ye göre, itirazda, hakimin üç gün içinde dosyayı merciine göndermesi gerekmektedir. Kararına itiraz edilen hakim, itirazı haklı bulmamasına rağmen onu üç gün içinde değil de daha geç olarak yetkili hakim önüne göndermesinde itiraz eden kişinin hiçbir kusuru yoktur. Bu bakımdan onun hakkının düştüğünü söylemek adalete aykırı düşer.

CMK m. 35’e göre, ilgili tarafın yüzüne karşı verilen karar kendisine açıklanacak ve isterse kararın bir örneği de verilecektir. Verilen kararın hazır bulunan ilgililere sözle bildirilmesine tefhim adı verilmektedir.

Araya bir vasıta sokarak yapılan bildirime tebliğ denir.

Elektronik yolla tebligat, muhatabın elektronik adresine ulaştığı tarihi izleyen beşinci günün sonunda yapılmış sayılacaktır (Teb.K. m. 7/a/4).

Kanun, bir işlemin yapılabileceği zamanı göstermek için sürenin yukarı haddini tayin ettiğinde, işlem bu süre geçtikten sonra yapılırsa, hak düşümü yaptırımı söz konusu olur.