Ceza Muhakemesi Hukukunun Temel İlkeleri

İnsan hakları, ırk, cins, dil v.s. gibi herhangi bir ayrım gözetmeksizin yeryüzünde yaşayan bütün insanların, devlet veya herhangi bir otorite tarafından bahşedilmemiş olup sırf insan oldukları için sahip bulundukları, ana rahmine düşmekle kazandıkları, devredilmez, vazgeçilmez evrensel haklardır.

Anayasanın 2. maddesinde yer alan hukuk devleti, faaliyetlerinde hukuk kurallarıyla bağlı olan, vatandaşlarına hukuki güvenlik sağlayan devleti ifade etmektedir.

AİHS m.2’ye göre ve AY m.17 hükmüne göre yaşama hakkının 4 istisnası vardır:
• Ölüm Cezası
• Meşru Müdafaa
• Yakalama ve kaçmanın önlenmesi
• Ayaklanmanın bastırılması

İnsan haysiyeti, bilinçli olma, kendi kaderini tayin etme ve kendi çevresini şekillendirme yeteneği veren ve kişiliksizliği ortadan kaldıran ruhtur, manevî güçtür.

Anayasal açıdan ahlaki değil, bağlayıcı bir hukuki değer olan insan haysiyetinden vazgeçmek mümkün değildir. 

Kanunun açıkça gösterdiği hallerde, usûlüne göre verilmiş bir hakim kararı olmadıkça; gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınan merciin yazılı emri bulunmadıkça, kimsenin üstü, özel kâğıtları, eşyası ve konutu aranamaz; bu eşya ile konutta bulunan eşyaya el konulamaz; haberleşme engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz.

Mahkeme önünde eşitlik hakkı uyarınca, herkes mahkemelerin ve yargı yerlerinin önünde eşit olma hakkına sahiptir. Hukuk üstünlüğünün bu genel ilkesi, herkesin hem mahkemeye eşit olarak ulaşma ve hem de bu mahkemeler tarafından eşit muamele edilme hakkına sahip olduğu anlamına gelmektedir. 

Hukuk devletinin bir başka yönü, eylem ve işlemlerinde ölçülü (oranlı) davranan devlet olmasıdır. Gerçekten orantılılık ilkesi, hukuk devletine hakim olan aşırılık yasağının bir bölümünü oluşturur. Hukuk devletinde idarenin tüm işlem ve eylemlerinin hukuka uygun ve orantılı olması gerekir. Orantılılık, elde edilmek istenen yarar ile kullanılan araç arasında bir dengenin olmasını ifade eder. 

Anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkesin, yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkanının sağlanmasını isteme hakkına, hak arama hakkı denilmektedir.

"Devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun yolları ve mercilere başvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır" şeklindeki anayasal kural, hak arama hakkı ile ilgilidir.

Gerekçelerin kararı aydınlatmak, keyfiliği önlemek ve tarafları tatmin etmek, denetim muhakemesinde kararların doğruluğu veya yanlışlığının tespitini sağlamak,  denetim muhakemesinde karşı iddiaların çürütülmesini mümkün kılmak, hakimin de kendisini denetlemesine ve bu nedenle daha isabetli karar vermesine hizmet etmek, kararların taraflar ve toplum tarafından kabul görmesine yardımcı olmak,  hukuk biliminin gelişmesine katkı sağlamak gibi yararları bulunmaktadır. 

Gerekçe; takdirin akla, hukuka ve dosyaya uygun açıklamasıdır. Kararların gerekçeli olması, kararı veren hakimin yargılama esnasında elde ettiği delilleri, doğru yöntemlerle tartışarak maddi gerçekliğe uygun biçimde değerlendirip değerlendirmediğini göstermektedir. 

Yargılamanın amacı maddi gerçeğe ulaşmak, adaleti sağlamaktır. Bu bakımdan çabuk yargı bir amaç olmakla birlikte adaletten, çabuk yargı adına vazgeçilmemesi zorunluluğu aşikardır. Ceza Muhakemesi Hukukunda amaç, ceza muhakemesinin basitleştirilmesi ve hızlandırılması değil, hakikatin araştırılması bakımından mümkün olduğu kadar basitleştirilmesi ve hızlandırılması olmalıdır. Nitekim ceza muhakemesinde davaların en kısa süre içinde değil, makul süre içinde sonuçlandırılması ilkesi kabul edilmiştir. 

Bir fiilin işlendiği haberinin alınması üzerine, bu fiilleri takibe yetkili makamlar tarafından derhâl soruşturma evresine başlanmasını (CMK m. 160/1); bunun neticesinde, ceza veya güvenlik tedbiri takibini gerektirecek hususlarda fiilin ve failin belli olması, yeterli emareler teşkil edecek vakıaların bulunması, yani şüphelerin ciddî olduğunun tespit edilmesi ve dava şartlarının gerçekleşmiş olması durumunda, yetkili makam tarafından kamu davasının açılmasını (CMK m. 170); nihayet, açılan kamu davasının, muhakeme sonuçlanıncaya kadar savcılıkça yürütülmesini ifade eden ilkeye kovuşturma mecburiyeti ilkesi adı verilmektedir.

 Bir fiilin işlendiği haberinin alınması üzerine, suçu takibe yetkili makamlar tarafından derhal soruşturma evresine başlanmasını ifade eden alt ilkeye “araştırma mecburiyeti ilkesi” denir.

Bir fiilin işlendiği haberinin alınması üzerine, bu fiilleri takibe yetkili makamlar tarafından derhal soruşturma evresine başlayıp başlamamakta; soruşturma evresinin neticesinde ceza ve güvenlik tedbiri takibini gerektirecek hususlarda fiilin ve failin belli olmasına, yeterli emareler teşkil edecek vakıaların bulunmasına yani şüphelerin ciddî olduğunun tespit edilmesine rağmen savcının kamu davasını açıp açmamakta; ve nihayet kamu davasını muhakeme sonuçlanıncaya kadar yürütüp yürütmemekte takdir yetkisinin bulunduğunu” ifade eden ilkeye maslahata (maksada) uygunluk ilkesi (oportunite ilkesi) denmektedir.

Duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına, genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde mahkemece karar verilebilir. Sanık, onsekiz yaşını doldurmamış ise duruşma kapalı yapılır; hüküm de kapalı duruşmada açıklanır (CMK m. 185).

Duruşmaların halka açıklığı (aleniyet) ilkesi, duruşmaların yayınlanmasına imkan sağlamamaktadır.

Ceza Muhakemesinde, medenî muhakemeden farklı olarak, şeklî gerçekle yetinilmeyip işin esası araştırılır. Buna göre Cumhuriyet savcıları ve mahkemeler, medeni muhakemeden farklı olarak, tarafların taleplerine bağlı olmadan maddi gerçeği kendiliğinden araştırmaktadır. Buna maddi gerçeğin resen araştırılması ilkesi denir.

Ceza muhakemesinde delil serbestisi ilkesi geçerlidir. Tüm deliller ispat külfeti bakımından eşit derecede olup aralarında herhangi bir hiyerarşik ilişki bulunmamaktadır. Buna, vicdani delil ilkesi adı verilmektedir.

Hakimin hukuka uygun tüm delilleri değerlendirdikten sonra, maddi meseleye (suç fiiline) ilişkin şüphesini yenememesi durumunda, sanığın lehine karar vermek zorunda olması şeklinde tanımlanan ilke, şüpheden sanık yararlanır ilkesidir.