TEMEL BESLENME İLKELERİ

Proteinler, vücudumuzda gerçekleşen tüm süreçlerin temelinde yer alan kompleks yapıdaki büyük molekülerdir. Tüm organların oluşumu, yapısal tamlığı, fonksiyonel olarak düzgün çalışması, yenilenmesi ve büyüme, proteinler ile gerçekleşmektedir. Hücrelerde protein döngüsü yönünden sürekli bir üretim ve yıkım vardır, dolayısıyla protein ihtiyacı da süreklilik arz eder. Vücutta protein üretebilmek için beslenme yoluyla dışarıdan protein almak gereklidir

Güncel bilgilere göre doğada genetik kod içinde yer alan ve protein yapımında kullanılan (proteinojenik) 22 çeşit aminoasit bulunmaktadır. Bunlardan pirolizin hariç yalnızca 21 tanesi ökaryotların çekirdeklerinde bulunan genler tarafından kodlanarak protein üretiminde kullanılır. Ökaryotlar, hücre yapılarında çekirdek ve göreve özel yapılanmış organellere sahip canlılar sınıfıdır. İnsanlar, ökaryotlar sınıfının bir üyesidir.

Keratin, saç, kıl, tırnak gibi keratinize dokularda bulunur. Kollajen, tüm vücutta en bol bulunan proteindir ve yapısal tüm doku ve oluşumlarda yer alır; bir başka deyişle vücudun ana yapı taşıdır; deride, kas dokusunda ve kemikte bolca bulunur. Elastin ise damarlarda, bağ dokularında ve elastikiyet gereken diğer tüm dokularda yer alır.

Günlük protein gereksinimi sağlıklı insan için günde kilogram başına 0.8-1.0 gramdır. Bu değer, süt çocuklarında ve çocuklarda günde 2 gram, yaşlılarda ise 1.2 gram düzeyindedir. Elzem aminoasitlerce zengin besinlere özellikle 2-5 yaş grubu çocuklarında daha fazla ihtiyaç duyulur. Vücuda fazla miktarda protein veya aminoasit alınması aminoasit toksisitesi yaratabilir. Ayrıca bir aminoasidin vücuda çok yüksek oranlarda alınması da başka bazı aminoasitlere olan ihtiyacı da artırabilir. Bu nedenlerle, dengeli bir protein alımı önemlidir.

Çeşitli lipitler proteinlerin hücre zarına bağlanması için birer çapa görevi görürler. Ayrıca bazı lipitler enzimatik reaksiyonlar için çeşitli kofaktörler üretirler; bunlara koenzim Q10 örnek olarak gösterilebilir. Işığa duyarlı bir tür karetinoid olan retinal, görme olayı içinde önemli görevlere sahiptir.Kofaktör, proteinlerin biyolojik faaliyetleri için gerekli protein yapısında olmayan kimyasal maddelerdirler.

İnsan vücudu bazı yağ asitlerini, tamamen kendi ürettiği moleküllerden yola çıkarak sentezleyebilmekle birlikte, dokuzuncu ve onuncu karbondan daha ileri karbonlarda çifte bağı olan yağ asitlerini bu şekilde sentezleyememektedir. Bunların ve daha başka birçok yağ asidinin sentezlenebilmesi için, memeliler tarafından sentezlenemeyen ve mutlaka diğer kaynaklardan alınması gereken –yani elzem olan- iki kısa zincirli çoklu doymamış yağ asidinin kullanılması gereklidir. Bunlar linoleik asit (18:2n-6) ve alfa linolenik asittir (18:3n-3). Bu iki bileşik kullanılarak, daha uzun ve doymamışlığı daha fazla olan yağ asitleri üretilebilmektedir. ω-3 yağ asitlerinden ekosapentaenoik asit yani EPA (20:5n-3) ve dokosaheksaenoik asit yani DHA (22:6n-3), ω-3 yağ asitlerinden gama-linolenik asit yani GLA (18:3n-6), dihomo-gama-linolenik asit yani DGLA (20:3n-6) ve araşidonik asit yani AA (20:4n-6) bu yolla üretilmektedir.

Glukoz, vücudun günlük aktiviteleri sırasında kolay ve hızlı enerji elde edilmesi gereken durumlarda yararlanılan bir bileşiktir. Beslenmeyle alımından sonra hızla kana karışır ve oradan da dokulara ve hücrelere iletilir. Ancak yükleme durumlarında kandaki miktarı normalin çok üzerindeki düzeylere kadar yükselebilir ve hızla tüketilmesi gerekir. Sağlıklı bireylerde, bu gibi durumlarda ya ihtiyaç varsa tüketilir yada glikojene veya yağa çevrilerek vücudun çeşitli organlarında veya dokularında depolanır; enerji ihtiyacı olan durumlarda ise bu bölgelerden çeşitli mekanizmalarla tekrar kana karışması sağlanır.

İlk keşfedilen B grubu vitamini olan B1 , molekül yapısında bulunan kükürt nedeniyle önceleri “tiyo-vitamin”, sonra ise “tiamin” adını almıştır. Genellikle fosfat türevleri, şeker ve aminoasitlerin katabolizmasında görev alan bir koenzim olarak görev yapar. B1 vitamini, tüm canlılar tarafından kullanılmakla birlikte yalnızca bakteriler, mantarlar ve bitkiler tarafında üretilebilmektedir; hayvanlar ve tabii insanlar bu bileşiği dışarıdan almak zorundadırlar. Alkolizm, yanık, sürekli ishal, ateş, bağırsak hastalıkları, aşırı tiroid çalışması, stres durumlarında vücudun tiamin ihtiyacı artar. Eksikliği durumunda insanlarda beriberi, Wernicke ensefalopatisi gibi sinir sistemi odaklı rahatsızlıklar görülmektedir. Alkol kullanımı bu vitaminin biyoyararlanımını azaltmaktadır.

Biotin, H vitamini ya da koenzim R olarak da bilinen bu bileşik yağ asitlerinin, izolösin ve valin aminoasitlerinin sentezinde ve glikoz üretiminde görevlidir, karboksilaz enzimleri için gerekli bir koenzimdir.Biotin birçok besin maddesinde bolca bulunduğu için eksikliği nadir görülmekle birlikte, eksikliğinde biotin yoksunluğu denen tablo ortaya çıkar. Bu tabloda saç dökülmesi, gözde iltihaplanma, ciltte hassasiyet ve iltihaplanma, depresyon, halüsinasyon görme, uyuşukluk gibi belirtiler görülür. Yapılan çalışmalarda çiğ yumurta beyazında bulunan avidin adlı bir maddenin de biotine kuvvetle bağlanarak enzimatik reaksiyonlarda kullanılabilirliğini engellediği, dolayısıyla biotin yoksunluğuna neden olduğu tespit edilmiştir.

D vitamini eksikliğinde kemik eğriliği ve dokusal zayıflık, kemiklerde kırılganlık ve ağrı, kas zayıflığı, doğurganlıkta azalma; fazlalığında ise hiperkalsemi yani eklemlerde ve kıkırdak tipi dokularda istenmeyen sertleşme veya kireçlenme meydana gelebilmektedir. Günlük D vitamini ihtiyacı çocuklarda 200- 400 IU (5-10 mcg), yetişkinlerde ise 400-600 IU (10-15 mcg) civarındadır. Pişirme ile besinlerdeki D vitamini %10-50 oranında yok olur.

1 gram protein ile yaklaşık 4 kilokalori enerji elde edilmektedir. Doğru cevap B’dir.

Doğada genetik kod içinde yer alan ve protein yapımında kulla­nılan (proteinojenik) 22 çeşit aminoasit bulunmaktadır. Doğru cevap A ‘dır.

Beslenme yoluyla dışarıdan alınması zorunlu olan bu dokuz aminoasite elzem (esansiyel, eksojen) aminoasitler denir. Bunlar fenilalanin, histidin, izolösin, lösin, lizin, metiyonin, treonin, triptofan ve valindir. Doğru cevap C ‘dir.

İnsan vücudu ise 22 çeşit aminoasitten 21 tanesini biyolojik faaliyetleri için kullanır. Bunlardan on ikisini kendi üretebilmektedir; bunlar alanin, arjinin, asparajin, aspartik asit, glutamik asit, glutamin, glisin, prolin, selenosistein, serin, sistein ve tirozindir. Doğru cevap E ‘dir.

Globüler (küresel) proteinler ise yumaksı bir yapıya sahip polipep­tid zinciri veya zincirlerinden oluşmuşlardır. Bunlar yapısal görevlere sahip değildirler, daha bağımsız görevlere ve serbest hareket tarzına sahiptirler. Bunlara verilebilecek en bilinen örnekler ise hemoglobin ve miyoglobindir. Doğru cevap D ‘dir.

Fosfolipitler, fosfatidik asitleri (bir gliserol, iki yağ asidi ve bir fosfat) ve fosfatidleri (bir gliserol, iki yağ asidi, bir fosfat ve bir amino alkol) içerirler. Doğru cevap E’dir.

1 gram lipit, yaklaşık 9 kilokalori enerji verir. Doğru cevap C’dir.

Salınan yağ asitleri, mitokond­ride oksijen tüketimi ile birlikte su ve karbondioksite dönüşür.

Monosakkaritler, en basit karbonhidrat grubunu oluştururlar. Yapıca dallanmamış karbon zinciri olan polihidroksi aldehitler veya ketonlardır. En bilinen örnekleri heksoz yapısında olan glukoz, fruktoz ve galaktozdur. Doğru cevap A’dır.

Biotin, H vitamini ya da koenzim R olarak da bilinen bu bileşik yağ asitlerinin, izolösin ve valin aminoasitlerinin sentezinde ve glikoz üretiminde görevlidir, karboksilaz enzim­leri için gerekli bir koenzimdir.