TEMEL AFET BİLGİSİ

Kütle hareketi ve Heyelan literatürde birbirleri ile karıştırılan kavramlardır. Heyelan olarak tanımladığımız olgu Sübsidans (çökme) ve Sürünmeyi (krip) içermez. Bu bakımdan Sübsidans ve Sürünme haricindeki tüm sınıflar heyelan iken kütle hareketleri tüm sınıfları kapsar.

Yamacın ya da şevin yüzeysel kısmının sürekli, fakat çok yavaş̧ yer değiştirmesine “Krip” ya da Sürünme denir. Burada hareket genellikle çok yavaştır. Toprakla örtülü yamaçlarda sürünme daima görülür. Eğrilmiş̧ ağaç gövdeleri, bükülmüş̧ çit sırıkları, telgraf direkleri, toprak üzerinde birikmiş̧ taşlar, kırılmış̧ ya da yer değiştirmiş̧ istinat duvarları ve temeller, yerlerini değiştirmiş̧ kara ve demir yolları vb. olaylar karakteristik belirtilerdir.

Kütle hareketlerinin başlıca nedenleri; onların oluşumlarını duyarlı hale getiren doğal koşullar (örn. yamaç eğimi, bakı, yükseklik farkları, litoloji, fay ve çatlaklar gibi yapısal faktörler) ile hareketin başlamasını yani kütle hareketini tetikleyen faktörler (örn. deprem, aşırı yağış̧, ani kar erimesi, insan faaliyetleri (maden ocakları faaliyetleri, yol açmak için yapılan kazılar vb.) olarak gösterilebilir.

Kütle hareketlerini önleyici çareler; 1-Yamaç topuğuna yük koyma, 2-Şevlerin korunması (örn. aşınmayı önlemek için şevlere yapılan çimento enjeksiyonları), 3- Şevlerin düzenlenmesi, (örn. yüzey sularının şev içine girmesini önleme), 4-Yeraltı sularını dışarı çıkarma (drenaj) ve 5- Zemin serleştirilmesi yoluyla boşluk suyu basıncının azaltıp ve kohezyonu arttırıp dengeyi sağlamaktır.

Hindistan, Pakistan ve Çin gibi yağışın ve sismik tehlikenin yüksek, dağlık ve nüfus yoğunluğunun fazla olduğu alanlar ölümcül heyelanların arttığı ülkeler olarak karşımıza çıkar. Bu ülkelerin yanı sıra Japonya, Nepal, Tayvan, Yeni Zelanda, Guatemala, Kolombiya, Haiti gibi ülkeler kütle hareketlerinin yoğun olarak gözlendiği ülkelerdir. Bu ülkelerden özellikle az gelişmiş̧ olanları ölümlü kütle hareketleri vakalarının da yüksek olduğu alanlardır.

Ülkemizde heyelan dağılımına bakıldığında; heyelanların Orta Anadolu Platosu düzlükleri (İç Anadolu’nun düzlükleri), Mardin – Urfa platformu, Trakya Havzası ve Kars-Erzurum Platosunun düz kesimleri hariç ülkemizin hemen hemen tamamında heyelan tehlikesi yüksektir. Buna karşın bazı kesimlerin, özellikle Batı ve Doğu Karadeniz Bölümlerinin heyelan tehlikesi ve yaşanan ölümlerin oranı diğer bölge ve bölümlerin üzerindedir.

Çığ oluşumuna neden olan bu koşullar; Meteorolojik (yağış türleri, yeni kar yağış miktarı, rüzgar yönü ve şiddeti, hava sıcaklığı ve günlük değişimler, bulutluluk vb.) Topografik Yapı (eğim açıları, yamaç yönelimleri, rüzgar altı yamaçlar, bitki örtüsünün etkisi ve diğer Topografik oluşumlar) 
 İçsel koşullar 
(gerilim dağılımı ve tabakaların dayanım paterni) 
 Suni etkiler (dışarıdan doğal veya insan etkisiyle aşırı yüklemeler, suni çığ oluşturma yöntemleri) 
olarak sınıflanmaktadır.

Tabaka çığları bir kar bloğunun kopmasıyla oluşur. Islak çığların oluşumu Foehn (Fön) rüzgarlarına bağlıdır, hızları düşük fakat yoğunluğu yüksektir ve özellikle İlkbahar aylarında havanın ısınması ve yağmurların başlamasıyla oluşur. Toz çığlar ise yoğunluğun ve nemin az olması nedeniyle kar bulutu oluşturur.

Suni çığ düşürme ve boşaltma geçici önlemlerdir çünkü sınırlı bir sure için tercih edilen önlem türleridir.

Sondalama tekniği ile kazazedeler metal çubuklar ile aranmaktadırlar. Bu teknik, kara sokulan çubuğun kazazedeye teması sonucu kişiyi bulma mantığı üzerine kurulmuştur. Kaba ve hassas olarak 2’ye ayrılır. Kaba arama, sondalamanın arama-kurtarma ekipleri tarafından sıklıkla kullanılan türüdür. 70x75 cm’lik arama yoğunluğu ile uygulanır. Hassas arama, kaba aramanın defalarca uygulanmasının ardından başarısız olunduğunda uygulanır. Arama yoğunluğu, 70x30 cm’dir.

Devrilme bir ana kaya veya düşük derecede pekişmiş zeminin bir noktadan veya kütle ağırlık merkezinin altındaki eksenden yamaç boyunca ileriye doğru hareketini ifade eder.

Yanal yayılma, sıvılaşan zemin seviyesinin üzerinde bulunan zeminin geniş bloklara ayrılması ve blokların yanal yönde hareket etmesidir. Bu hareket, depremden kaynaklanan yer çekimi kuvvetleri ve içsel kuvvetlerin birlikte etkimesiyle meydana gelmektedir. Yanal yayılma genellikle eğimi son derece küçük (0,3-3 derece) olan yamaçlar boyunca ve nehir yatağı, göl veya deniz kıyısı gibi harekete engel olmayacak serbest yüzeylere doğru gelişir. Yatay yöndeki hareket, birkaç metreden onlarca metreye kadar ulaşabilir. Hareket esnasında zemin ötelenir (yer değiştirir), bloklara ayrılır ve buna bağlı olarak zeminde fisürler, kırıklar, küçük çöküntüler ve yükselmeler meydana gelir. Yamacın ya da şevin yüzeysel kısmının sürekli, fakat çok yavaş bir şekilde yer değiştirmesi olayına ise sürünme ya da krip denmektedir.

Çökmeler ve oturmalar genel olarak toprak zemin seviyesine (veya üst yüzeyine yakın bir seviyeden) uygulanan yüke veya eriyebilen ya da kolay aşınabilen kayaçların varlığına bağlı olarak toprak zeminin seviyesinin sıkışması veya belirli eksenler boyuncu düşey yönde hareketi olarak tanımlanır. Karstik bölgelerde eriyebilen kayaçların varlığına bağlı olarak zeminin üst kesiminin çökmesi sonucu oluşan obruklar bunlara örnek olarak verilebilir.

Jeomorfoloji Faktörü: Yamaca şeklini veren süreçler ve yamaç formu (şekli) kütle hareketi gelişimi üzerinde etkiye sahip diğer bir koşul olarak karşımıza çıkar. Burada özellikle yamaç eğimleri ve yamacın yüksekliği önemli faktörler arasında gösterilebilir. Yamaç eğimlerinin arttığı kesimler kütle hareketlerine karşı duyarlı alanları oluşturmaktadır.

Jeoloji: Dünyada heyelanların geliştiği alanlara bakıldığında bazı litolojik birimlerin heyelan gelişimine karşı daha duyarlı olduğu ortaya konulmuştur. Bu bakımdan jeolojik yapı ve doğal yamacı oluşturan malzeme veya malzemelerin özellikleri, kütle hareketlerini doğrudan denetlemektedir. İnsanın Etkisi: Hemen her zaman insan etkinliği sonucunda olan aşırı yüklenme tipik olarak malzemenin boşaltılması, doldurulması ya da yığılmasından kaynaklanır. Doğal koşullarda malzemenin yükü yamacı destekleyen taneler arasında sürtünme ile birlikte tanelerarası dokanaklarla taşınır. Aşırı yüklenmenin ortaya çıkardığı ek ağırlık sırayla kesme dayanımını azaltıp yamaç malzemesini zayıflatarak malzeme içindeki su basıncını artırır ve yamacın yenilmesine yani kütle hareketine neden olur. Bunun yanıra madencilik faaliyetleri, ocak ve galeri açma için gerçekleştirilen patlatmalar ile yol ve baraj yapımı için yapılan kazı çalışmaları da uzun veya kısa dönemlerde heyelana neden olan etkiler arasında gösterilebilir.

Önleyici Çareler;

Artvin, Rize, Trabzon ve Erzurum, Konya ili ile karşılaştırılıdığında daha yüksek bir heyelan yoğunluğuna sahiptir.

Çığ, genellikle bitki örtüsü olmayan engebeli, dağlık ve eğimli arazilerde, vadi yamaçlarında tabakalar halinde birikmiş olan kar kütlesinin iç ve/ veya dış kuvvetlerin etkisi ile başlayan bir ilk hareket sonucu yamaçtan aşağıya doğru hızla kayması olarak tanımlanır.

Çığ oluşumunun nedenlerini 3 başlık altında değerlendirmek mümkündür;
1. Topoğrafik Koşullar:  

2. Meteorolojik Koşullar:  

3. Kar Örtüsü Koşulları:

Çığ önlem teknikleri:

KALICI ÖNLEMLER

AKTİF; Teraslama, Yeniden Ağaçlandırma, Kar çitleri, Ağlar, Şaşırtmacalı kazık, Tripod, Kar perdeleri, Rüzgar çatıları.

PASİF; Saptırma duvarları, Çığ barajları,Mahmuz, Geciktirme tümsekleri, Durdurma yapıları, Çığ tünelleri, Uyarı sistemleri (yol kapatma sistemi, uyarı işaretleri).

GEÇİCİ ÖNLEMLER

AKTİF; Suni çığ düşürme, Kornişlerin düşürülmesi, Elle atılan patlayıcılar, Çığ topu, Helikopterle patlatma, CAT.EX, GAZ:EX.

PASİF; Riskli alanlara girişin yasaklanması, Boşaltma, Kar rasatları