TEMEL AFET BİLGİSİ

Yer kabuğu içindeki kırılmalar nedeniyle ani olarak ortaya çıkan titreşimlerin dalgalar halinde yayılarak geçtikleri ortamları ve yer yüzeyini sarsma olayına “DEPREM” denir. Büyük depremler olduktan sonra, bir süre devam eden küçük depremler ise Artçı Depremler'dir. Deprem Fırtınası ise sınırlı bir alan ve belli bir sürede çok sayıda depremin meydana gelmesidir.  Deprem sarsıntıları; deprem odağında oluşan gerilimler ve hareketler sonucunda oluşan dalga hareketlerinden meydana gelir. Yani deprem odağındaki potansiyel enerji kinetik enerjiye dönüşür. Doğru cevap "A" şıkkıdır.

Deprem üreten levha sınırları dört sınıfa ayrılmaktadır;

Okyanus ortası sırtlar: Isı akımlarının yükseldiği yerlerde levhalar birbirlerinden uzaklaşmakta ve buradan çıkan sıcak magma da okyanus ortası sırtlarını oluşturmaktadır.

Yitim zonu: Levhaların birbirlerine değdikleri bölgelerde sürtünmeler ve sıkışmalar olmakta, sürtünen levhalardan biri aşağıya Manto’ya batmakta ve eriyerek yitme zonlarını oluşturmaktadır.
Çarpışma zonu: Levhaların birbirlerine değdikleri bölgelerde sürtünmeler ve sıkışmalar olmakta, yan yana gelince çarpışmakta ve çok yüksek sıradağlar oluşmaktadır.
Yanal yer değiştirme zonu: Çarpışan levhaların ön kesimlerinde yanal atımlı faylar oluşmakta ve iki blok birbirine göre yatay yönde yer değiştirmektedir. Doğru cevap "B" şıkkıdır.

Deprem biliminde başlıca üç türlü deprem dalgası vardır.
1. Boyuna Dalgalar: Bunlara P dalgaları, adı da verilir.

2. Enine Dalgalar: Boyuna dalgalardan daha yavaş yayılan bu dalgalara S dalgaları ’da denir.

3. Yüzey Dalgaları: Diğer dalgalara göre daha yavaş yayılırlar ancak genlikleri daha büyüktür. 

Doğru cevap "C" şıkkıdır.

Duyulmayan-Titreşimler insanlar tarafından hissedilmeyip yalnız sismograflarca kaydedilirler.

Çok Hafif - Sarsıntılar yapıların en üst katlarında dinlenme pozisyonunda bulunan az kişi tarafından hissedilir.

Hafif - Deprem ev içerisinde az kişi, dışarıda ise sadece uygun şartlar altındaki kişiler tarafından hissedilir.

Orta Şiddetli - Deprem ev içerisinde çok, dışarıda ise az kişi tarafından hissedilir.

Şiddetli - Deprem, yapı içerisinde herkes, dışarıda ise çok kişi tarafından hissedilir. 

Çok Şiddetli - Deprem ev içerisinde ve dışarıda hemen hemen herkes tarafından hissedilir.  Doğru cevap"D" şıkkıdır.

Yerel depremler, yakın depremler, bölgesel depremler ve uzak depremler uzaklıklarına göre isimlendirilmiş deprem türleridir. Tektonik depremler ise kökenlerine göre isimlendirilmiş deprem türlerinden biridir. Doğru cevap "E" şıkkıdır.

Tektonik kökenli depremlerin oluşmasının nedeni faylardır. Tektonik hareketlerin etkisiyle yer kabuğunun kırılarak yer değiştirmiş kısmına fay denir.Yeryüzünde gözlenen fay tek bir çizgi değildir, mutlak fayın oluşturduğu bir deformasyon alanı vardır. Fayın türüne göre bu deformasyon alanı cm. mertebesinden m.’ lere kadar bir genişliktedir.Faylar yeryüzünde genellikle tektonik etkinliğin aktif olduğu bölgelerde, aktivitenin sonucunda oluşurlar. Özelliklerini ve boyutlarını ise, etkisi altında kaldığı tektonik hareketlere bağlı olarak kazanırlar. Faylar yatay, düşey ya da belirli bir açıyla eğimli olabilir.  Doğru cevap "D" şıkkıdır.

Fay aktivitesinin aşağıda verilen belirteçleri diri fayların haritalanmasında kullanılabilir (Trifonov 1995).

a. Morfolojik özellikler (çizgisel vadiler, asılı vadiler, ani diklikler)

b. Genç çökellerin (kanallar, vadiler, taraçalar, alüvyal yelpazeler vb.) yer değiştirmesi
c. Bu genç çökellerin kalınlıklarında ve/veya bileşimlerindeki ani farklılıklar.
d. Sismolojik veriler (iç merkezlerin dizilimi; odak parametrelerinin hesaplanması ile bulunan yer değiştirme yönleri ve miktarları; yüzeyde yakın zamanda oluşmuş veya eski yüzeyyırtılmaları; diğer paleosismik belirteçler)
e. Litosfer ve yerkabuğunun derinliklerinde yakın zamandaki hareketin jeofizik verilerle test edilmiş olması.
f. Jeodezik veriler
g. Tarihsel ve arkeolojik verilerle saptanan yapay veya doğal nesnelerin yer değiştirmesi.

Doğru cevap "E" şıkkıdır.

27.02.2010 Şili depreöi 8.8 şiddetinde bir depremdir.  Doğru cevap "D" şıkkıdır.

Yılda yaklaşık 23000 depremin kaydedildiği ülkemizde en büyük deprem 26 Aralık 1939 tarihinde Erzincan ilimizde yaşanan 7.9 büyüklüğündeki depremdir. Bu depremde yaklaşık 33000 vatandaşımız hayatını kaybetmiştir. Doğru cevap "A" şıkkıdır.

İkincil Afet; bir afetin etkisi veya tetiklemesi ile meydana gelen yangın, heyelan, baraj yıkılması, patlama, salgın hastalıklar ve endüstriyel kaza gibi yeni afetlere denir. Doğru cevap "E" şıkkıdır.

Deprem bilimi olarak da adlandırılan Sismoloji; depremlerin oluş nedenleri, deprem dalgalarının yerküre içinde nasıl yayıldıkları, hareketin kaydedilmesi, ölçülmesi ve değerlendirilmesi teknikleriyle deprem tehlikesinin belirlenmesi ve zarar azaltma konuları ile uğraşan jeofizik mühendisliğinin uzmanlık alanıdır.

Büyük depremler olduktan sonra, bir süre devam eden küçük depremler Artçı Depremlerdir. Ana sarsıntıdan sonra olan en büyük artçı sarsıntının büyüklüğü çoğunlukla ana deprem değerinden 1 derece daha küçük olmaktadır.

Boyuna Dalgalar: Bunlara P dalgaları, adı da verilir. P İngilizce Premier yani ilk, en önce anlamında olup en hızlı yayılan bu yüzden deprem kayıt aletlerinde en önce görülen dalgalardır. P dalgalarında, titreşim hareketi yayılma doğrultusu ile aynıdır. P dalgaları hem katılar, hem sıvılar hem de gazlar üzerinde kolayca yayılabilirler. Gözlemler P dalgalarının hasar verme etkisinin düşük olduğunu göstermektedir.

Odak Noktası (Hiposantır) yerin içinde depremin enerjisinin ortaya çıktığı noktadır. Bu noktaya odak noktası veya iç merkez de denir. Gerçekte, enerjinin ortaya çıktığı bir nokta olmayıp bir alandır, fakat pratik uygulamalarda nokta olarak kabul edilmektedir.

Kökenlerine göre deprem türleri;1. Tektonik depremler; Levha hareketleri sonucu olan depremlerdir. 2. Volkanik depremler; Volkanik patlamalar sırasında olan depremlerdir. 3. Çöküntü depremleri; Yeraltındaki boşlukların çökmesi sonucu olan depremlerdir. 4. İnsanların neden oldukları depremler (Nükleer patlatmalar, madencilik faaliyetleri). Yerel depremler kökenlerine göre deprem türleri arasında değil uzaklıklarına göre deprem türleri sınıflandırması içerisinde yer almaktadır.

Faylar, atım yönlerine göre Normal Faylar, Ters Faylar, Bindirmeler ve Doğrultu Atımlı Faylar olarak sınıflandırılırlar. Gerilmeli bölgelerde, eğik bir fay düzlemi üzerinde kalan bloğun, düzlemin altında kalan bloğa göre aşağı doğru hareket etmesi yani kayması sonucu gelişen faylara Eğik Atımlı Normal Faylar adı verilir.

Dünyadaki en önemli fay zonlarından ikisini; Amerikada bulunan San Andreas Fayı ve ülkemizde doğuda Karlıovadan başlayıp, Anadoluyu Karadeniz kıyısına paralel olarak kat ederek Marmara Denizi içerisine oradan da Ege Denizine ulaşan yaklaşık 1200 km. uzunluğunda Kuzey Anadolu Fayı oluşturur. Her ikisi de sağ yönlü doğrultu atımlı nitelikte olan bu faylar, oluşturdukları 7 ve üzerindeki büyüklüğe sahip depremler nedeniyle son derece yıkıcı özelliğe sahiptirler. Ülkemizin bir diğer önemli doğrultu atımlı fay zonu da doğu bölgemizde yine Karlıova’dan başlayarak Elazığ, Adıyaman, Maraş ve Hatay üzerinden geçen yaklaşık 700 km. Uzunluğundaki sol yönlü Doğu Anadolu Fayıdır. Bu fay üzerinde de özellikle tarihsel dönemde büyük yıkıcı depremlerin olduğu belirlenmiştir. Ege bölgesinin iç kesimlerinde gelişen büyük akarsu vadileri ve bu vadiler arasında yer alan faylarla sınırlandırılmış yüksek sırtlar ile kıyılardaki koy-körfez ve aralarındaki yarım adalar, gerilme rejimi altında gelişen Horst-Graben Sisteminin bir ürünüdürler. Normal faylarla sınırlanmış bu alanlar ülkemizin Ege Çöküntü Fay Sistemini oluşturmaktadır. Diğer ifade ile Ege Çöküntü Fayları normal faylardan meydana gelmektedir.

Deprem anında eğer evin içindeysen, orada kal. Bulunduğun zemine çök, bir masaya tutun ve kendini koruyacak şekilde kapan. Sarsıntı süresince duruma göre yerini değiştir. Pencereden, yıkılacak eşyalardan, avizelerden ve mutfaktaki dolaplardan uzak dur. Güvenli olmadıkça dışarıya çıkma. Eğer yataktaysan,, yatağın yanına uzan ve orada kal, başını yastıkla koru. Eğer dışarıdaysan, elektrik direklerinden, binalardan ve duvar kenarlarından uzaklaş açık alana git. Eğer araba kullanıyorsan, mümkün olan en kısa sürede güvenli bir şekilde dur. Köprü, üst geçit, elektrik direğinden uzaklaş. Sarsıntı geçene kadar arabanın içinde kal. Hazırlıklı ol, artçı sarsıntının olacağını unutma ve sarsıntı tekrar başladığında çök, kapan, tutun eylemini hatırla. Kesinlikle hasarlı binalara girme ve yaklaşma. Bilgilen, acil durumlarla ilgili kişilerin açıklamasını ve talimatlarını radyo ve televizyondan izle ve uygula. Çok ciddi yaralanma veya yangın durumları dışında belli bir süre telefonunu kullanma. Temizle, dökülen ilaçları, zararlı sıvıları ve temizlik malzemelerini ortadan kaldır. Mutfak dolaplarını dikkatlice aç. Yiyeceklerini ve suyunu kontrol et. Düşün, Yollarda hasta ve yaralı nakli yapılacağı için trafiği engelleme. Yaşlı ve bakıma muhtaç insanlar olduğunu, çocukların korkacağını düşünerek onlara yardım et.

Deprem Erken Uyarı Sistemi, hasar yaratabilecek düzeyde bir deprem oluşumunu, kaynağına en yakın konumlarda tespit ederek oluşturulacak uyarı sinyalinin konuyla ilgili birimlere veya kurumlara otomatik olarak iletilmesiyle yüksek gerilim hatlarındaki akımın kesilmesi, kritik kimyasal üretim yapan fabrika, nükleer santral ve rafinerilerin tehlike yaratabilecek faaliyetlerinin durdurulması, tramvay, metro, hızlı tren ve banliyö trenleri gibi toplu taşıma araçlarının durdurulması, gökdelen ve alışveriş merkezlerindeki asansörlerin kat hizasında durdurulması ve tüm kapıların açılması, gerekli jeneratörlerinin çalıştırılması ve bunun gibi benzer birçok önemli teknik tedbirlerin alınmasını mümkün kılmaktadır. Endüstriyel tesislerin hasar durumlarının tahmin edilmesi Deprem Hasar Tahmin Sistemlerinin kullanım alanları içerisnde yer alan bir husustur. Deprem Hasar Tahmini Sistem’leri olası yıkıcı bir depremin hemen ardından deprem bölgesindeki hasar ve kayıp durumlarını tahmin edilmesini sağlayan sistemlerdir.

Depremlerin kestirimi (prediction) ; gelecekte olabilecek bir depremin yeri, zamanı ve büyüklüğünün bilimsel olarak kabul gören çok disiplinli yaklaşım ve yöntemler kullanılarak büyük bir doğrulukla belirlenmesi sürecidir. Deprem tahmini (forecasting)ise belirli bir bölgede, belirli büyüklükteki bir depremin öngörülen belirli bir zaman aralığı içerisinde meydana gelme olasılığının bilimsel olarak kabul gören yaklaşım ve yöntemlerle belirlenmesi sürecidir. “Deprem Erken Uyarı Sistemi” depremlerin önceden bilinmesiyle ilgili bir konu olmayıp deprem meydana geldikten sonra halkın uyarılması ve/veya kritik tesislerin zararlarını azaltmak amacıyla devre dışı bırakılmasıdır.