Tehlikeli Maddelerin Yüklenmesi ve Boşaltılması

Elleçleme en kısa tanımı ile taşınan ya da taşınacak bir materyalin taşıma kabına yüklenmesi ve taşıma kabından boşaltılması işlemlerini tanımlamak için kullanılan bir ifadedir. Buna ek olarak sabit olmayan bir taşıma kabı ile taşıma yapılacak ise bunların taşıma aracının üzerine konması ya da aracın üzerinden indirilmesi de elleçleme olarak adlandırılmaktadır.

Bu faktörlerin başında yükün taşıma aracından bağımsız hareket edebilme olanağına sahip olması ve yükün hareketi kısıtlanmadıkça söz konusu risklerin varlığını devam ettirmesidir. Dolayısıyla taşıma aracının hareketine bağlı olarak yüke dikey ve yatay düzlemde kuvvetler etki edebilmekte, yükün araçtan bağımsız hareket edebilme durumu bu kuvvetlere bağlı olarak söz konusu olabilmektedir.

Taşıma aracı hareket ederken ya da hareketine neden olan ivme azalırken, taşınan yük bu etkiye belirli bir süre gecikme ile cevap verebilmektedir. Bu etki fizikte eylemsizlik olarak adlandırılmaktadır. Araç hareket ettiğinde araç üzerindeki yük aracın hareketine bağlı olarak ivme kazanmakta, araç yavaşladığında ya da durduğunda yükün hareketi araçla eş zamanlı sona ermemektedir. Bu hareketleri kısıtlamak ve yükün hareket edebilirliğini çeşitli uygulamalar ile azaltmak ya da sıfırlamak yükün hareketi sonucu söz konusu olan riskleri de önemli ölçüde azaltmaktadır.

Rijid yükleme; bir ya da daha fazla paket ya da paletli yükün aracın veya taşıma kabının tamamını kaplamayacak biçimde yüklenmesi durumudur. Rijid yüklemede taşınacak yük taşıma kabını ya da konteyneri tam olarak doldurmadığı için yükün sabitlenmesi için gerdirme kayışları ile birlikte takozlar kullanılmaktadır.

Kompakt yükleme ise taşıma kabının tümünü doldurabilecek miktarda paketli veya paletli yüklerin kara yolu aracına istiflenmesi şeklinde gerçekleştiren yükleme şeklidir. Yükün araç içerisinde hareket etmesinin engellenmesi diğer yüklerin vasıtasıyla söz konusu olmaktadır. Dolayısıyla yük emniyetinin ve güvenliğinin sağlanabilmesi için gerdirme kayışları ve takozlar yerine diğer yükler kullanılmakta, arada boşluk olması durumunda hava yastıkları kullanılmaktadır.

• Yükleme sırasında oluşabilecek riskler
 • Yükün araçtan kayması
 • Yükün başka yüklere çarpması
 • Yükün araçtan düşmesi
 • Yükün bir ateş kaynağı ile birleşmesi
 • Yükün reaksiyon başlatması
 • Yükün istifleme aracı ile birlikte devrilmesi
• Yükleme sonrasında oluşabilecek riskler
 • Yükün araçtan kayması
 • Yükün araçta başka yükleri ezmesi
 • Yükün araç içerisinde sızıntı yapması
 • Yükün başka yüklere çarparak zarar vermesi ve zarar görmesi

Dökme olarak taşınmayan paketli ya da paletli yüklerin her birisi için merkez nokta olarak tarif edilen “yük basma noktasının” belirlenmesi gerekmektedir. Bu nokta yükün bulunduğu zemine kuvvet uyguladığı nokta olarak ifade edilebilmektedir. Dolayısıyla yüke ilişkin bu nokta yükün üzerinde yer aldığı zemin üzerinde hareket etmesine de etki eden bir faktördür. Bu nokta ağırlık merkezi olarak tanımlanmaktadır ve gerçekte her bir cisim bir merkez noktaya sahiptir. Aynı zamanda ağırlık merkezi cismin stabilitesine sağlayan ya da stabilitesini azaltan bir özelliğe sahiptir. Yük araç stabilitesinin sağlanabilmesi ve taşınan yükün araç üzerindeki hareketinin sınırlandırılabilmesi için araca ilişkin merkez nokta ile yüke ilişkin merkez noktanın eşleştirilmesi gerekmektedir.

Yük dökme olarak taşınmamasına rağmen, küp ya da dikdörtgen prizma gibi belirli bir düzgün fiziki yapıya sahip değilse yükün merkez noktasının belirlenebilmesi amacıyla yük bir taşıma kabı içerisine alınabilmekte ya da yük için düzgün bir geometrik yapı oluşturabilmek üzere yükün çevresinde bir çerçeve oluşturulabilmektedir.

Gerdirme kayışlarının kullanılması, takozlama ve yükün sıkıştırılması gibi uygulamalar bulunmaktadır. Bu uygulamalar tek başlarına uygulanabilecekleri gibi birlikte de gerçekleştirilebilmektedirler. Rijid yüklemelerde yük nispeten daha yüksek ağırlığa ve hacme sahip olduğundan, sabitleme uygulamaları daha detaylı ve titiz bir biçimde gerçekleştirilmelidir.

Paketli ve paletli tehlikeli maddelerin yüklenmesi süreçlerinde öncelikli sabitleme uygulamalarından birisi gerdirme kayışlarının kullanılması işlemidir. Bu kayışlar uygulamada spanzet olarak da isimlendirilmektedir. Bu unsurlar sayesinde yükler aracın zeminine sabitlenmekte ve hareket edebilirlikleri sınırlandırılmaktadır. Özellikle rijid yüklemelerde yükün ağırlığı ile aracın hareketi sırasında ortaya çıkabilecek kuvvetler dikkate alınarak spanzetlerin belirli bir kuvvet direncine sahip olması gerekmektedir. Bu değer genel olarak kilo newton (daN) olarak belirlenmektedir. Uygulamada genel olarak kullanılan spanzetlerin minimum 1.400 daN direnç değerinin altında olmaması gerekmektedir. Yükün ağırlığı arttıkça kullanılacak spanzetlerin sayısı ve dayanıklılığını gösteren direnç değeri de artmaktadır. Spanzetlerin kullanılması şeklinde gerçekleştirilen sabitleme uygulamalarına “lashing” (bağlama) işlemi adı verilmektedir. 

• Üstten Bağlama (Top-over lashing)
• Çapraz Bağlama (Loop lashing)
• Yay Bağlama (Spring lashing)
• Paket ve Paletlerin Birbirine Bağlanması (Round turn lashing)
• Doğrudan Bağlama (Direct lashing)

Üstten bağlama (top-over lashing); bağlama ekipmanlarının (spanzet) yükün üst kısmından dolaşarak, her iki yönde zemine yükün sabitlenmesi şeklinde gerçekleştirilen bir sabitleme uygulamasıdır. Bu sayede yükün devrilmesi ya da kayması engellenebilmektedir. Yükün ağırlığı üst kısımdan spanzetler yardımı ile zemine itilmesi biçiminde sabitleme söz konusu olabilmektedir. Dolayısıyla yükün sabitlenmesi için kendi ağırlığından faydalanılmaktadır. Bununla birlikte yükün üst kısımlarından aşınmaması için gerekli önlemler alınmalı, yaratılacak aksi yönlü kuvvet yüksek bir değere sahipse yük üzerinde ve yüke spanzetlerin temas ettiği kısımlarda bu kuvveti sönümleyecek nitelikte yumuşak bir materyal kullanılmalıdır. Yükün kayması ve spanzetten kurtulmasının engellenebilmesi için sabitleme açısının da dikkate alınması gerekmektedir. Sabitleme açısı normal koşullarda 75 derece ila 90 derece arasında olmalıdır. Bu açıların üzerinde ya da altında bir sabitleme açısı söz konusu olduğunda yükün kayma riski söz konusu olabilmektedir. 

Kullanılan spanzetlerin taşınan yükün bir tur döndükten sonra tekrar aynı noktaya bağlandığı sabitleme uygulamasıdır. Üstten bağlama uygulamasında bir spanzet ilk düğüm noktasından bir sonrakinde yükün aksi yönünde bulunan bağlama noktasına düğümlenirken, çapraz bağlamada aynı spanzet tek bir noktaya iki kez düğümlenmektedir. Bununla birlikte çapraz bağlamada aynı yönde iki kez bağlama yapılmakta farklı yönlerde bulunan bağlama noktalarına spanzetler münferiden bağlanmaktadır. Bu tür bağlama yükün herhangi bir yönde gerçekleştireceği hareket etme eğilimine karşılık diğer yönde sabitleme sağlayan bir spanzet ile karşıt kuvvet uygulanması sonucunda bu hareketin sönümlenmesi ve sınırlandırılması ilkesine dayandırılmaktadır. Yük hangi yöne hareket etse diğer yöndeki spanzet hareketi engellemektedir. Yükün hareketlerinin kontrol altına alınabilmesi ve sınırlandırılabilmesi için aynı yönde fakat iki farklı bağlama noktasına bağlanan en az iki spanzetin kullanılması gerekmektedir. Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi takozlar yardımıyla da sürtünme artırılarak yükün hareketi olabilecek en yüksek düzeyde sınırlandırılmaktadır. Dolayısıyla bu tür bir sabitleme uygulaması, takozlar gibi bloke edici uygulamalar ile kombine kullanılabilmektedir.

Yay bağlama yöntemi; yükün devrilmesi ya da herhangi bir yöne hareket etmesini engellemek üzere dikey düzlemde paletlerin kullanılması ve bu paletlerin zemine çapraz spanzetler ile bağlanması şeklinde uygulanan bir metottur. Bu yöntem ile kullanılan paletlin frenleyici bir etki yaratması amaçlanmaktadır. Paletlerin zemine ya da araç duvarına bağlanması için kullanılacak spanzetler en fazla 45° lik bir açıyla bağlanmaktadır. Yay bağlama şeklinde gerçekleştirilecek sabitleme uygulamalarında yükün ağırlığı ve hareket sırasında bu ağırlığa bağlı olarak meydana gelebilecek kuvvet değeri önem arz eden bir faktördür. Palet ve spanzetlerin yaratacakları direnç aşılana kadar bu yöntem uygulanabilmektedir. Yükün uygulayacağı kuvvet değeri bu engelleyici unsurların yaratacağı aksi yönlü kuvvet değerini aştığında yay bağlama yönteminin kullanılması bir takım riskler yaratabilmektedir. Sabitleme uygulamalarında kullanılan bir diğer yöntem de paket ve paletlerin birbirine bağlanması (round turn lashing) yöntemidir. Bu yöntemde birim yükler birbirlerine bağlanarak yükün toplam ağırlığı, dolayısıyla yaratacağı sürtünme kuvveti artırılmaktadır. Sürtünme kuvvetinin artması ve yükün hareketine yol açacak kuvvetlerin üzerine çıkması aynı zamanda yükün hareket edebilirliğini de azaltmaktadır. Bu yöntem yükün ağırlığını ve sürtünme kuvvetini artıracağı için harekete yol açan kuvvetlere karşı yönde daha yüksek bir kuvvet ortaya çıkarmakta ve yükün kayması, devrilmesi vb. riskleri önemli ölçüde azaltmaktadır. Bu türde bir sabitleme uygulaması yatay (horizontal) ve dikey (vertical) düzlemde gerçekleştirilebilmektedir. Buna ek olarak yatay ve dikey yönde paketlerin ve paletlerin birbirine bağlanması işlemi kombine olarak uygulanabilmektedir. 

Doğrudan bağlama (direct lashing) bağlama yöntemlerinden bir diğeridir. Taşınacak yük üzerinde bağlama gözleri mevcut ise spanzetin bir ucu araç zeminine ya da aracın bir bölümüne bağlanırken diğer ucu ise doğrudan taşına yükün üzerinde yer alan bağlama gözlerine düğümlenmektedir.

Takozlama türü bir sabitleme uygulaması yapılacak ise yükün boyunun en az sekizde biri ölçülerinde takozların kullanılması gerekmektedir. Bunun nedenlerinin başında yükün ölçü ve boyutları meydana gelen kuvvetin bir bileşeni olmasıdır. Bunun yanı sıra taşıma sırasında oluşabilecek kuvvetlerin yükün hareketine yol açmaması için takozların stabilitesi de önem arz etmektedir. Bu nedenle kullanılacak takozların zeminde stabilitesini sağlayacak çivilerin de özellikleri önem arz eden bir konudur. Bu kapsamda çivilerin en az 2/3’ü zemin içerisinde kalacak boyutlarda olması gerekmektedir. τ=ρ/ε 

τ değeri yükün yüksekliğine bağlı olarak kullanılacak takozun boyunu ifade ederken, r değeri taşınan yükün palet dâhil zeminden yüksekliğini, e ise hesaplamada kullanılacak sabit katsayıyı ifade etmektedir. Taşıma operasyonlarında genel olarak sabit katsayı “8” olarak alınmaktadır. 

Bu tür yüklerin palet ve paketlerden daha farklı nitelikte hareket olanaklarına sahip olmaları, yükün bloke edilmesi için farklı uygulamaları gerektirmektedir. Bu tarz yüklerin hareketlerinin engellenebilmesi için kullanılan en temel sabitleme unsurlarının başında üçgen (kama) takozlar yer almaktadır. Yükün boyut ve ölçüleri dikkate alınarak bu takozların boyutları da değişebilmektedir. Genellikle bu tür takozların yüke temas noktasında açısının 45°’den az olmaması, yüksekliğinin ise silindir çapının en az üçte biri (1/3) kadar olması gerekmektedir. Birden fazla yükleme durumunda silindirik yükler birbirine temas edecek ise aralarına yumuşak dolgu konması, temas sonucu oluşabilecek riskleri azaltmaktadır. Diğer yandan aracın ön duvarına yaslanan silindirik yükün sabitlenmesi ve hareket edebilirliğinin kısıtlanması için kullanılacak üçgen takozların en az 15°
açıya sahip olması gerekmektedir. Aynı zamanda üst üste yüklemede bir sakınca söz konusu değil ise alttaki katmanların üzerine bir panel konularak spanzetler ile sabitlendikten sonra ikinci katman yüklenmelidir. Silindirik yüklerin çok ağır olması, bağlama ve takozlama sonucunda hareket edebilirliğinin tümüyle engellenemediği durumlarda ahşap yataklar kullanılabilmektedir. Bu ahşap yataklar uygulamada kayma yük patenleri olarak da adlandırılmaktadır.

Özellikle varil vb. formlara sahip yüklerin araçlara yüklenmesinde öncelikli olarak dikkate alınması gereken hususlar bulunmaktadır. Varil gibi silindirik biçimde olan tehlikeli maddeler taşıma kaplarına konulduklarında öncelikle homojen bir yüklemenin olması beklenmektedir. Taşınan tehlikeli maddenin hem içerik hem de şekil açısından homojen olması durumunda yüklenecek yükün miktar açısından araç kapasitesi ile uyumlu olup olmadığı gözden geçirilmektedir. Yüklerin tek katman şeklinde araca istiflenmesi mümkün ise bir başka katman yaratmaksızın yükleme gerçekleştirilmektedir. İkinci katman şeklinde yükleme yapılacak ise, alt kısım tümüyle yüklenmeden üst kısma yükleme yapılmamaktadır. Silindir şeklinde yüklerin taşıma kaplarına yüklenmesinde yüklerin kapı kısmına dayanmaması arada boşluk bırakılması gerekmektedir. Aynı zamanda araç içerisine konulacak tüm varillerin birbirine spanzetler ile bağlanması, ek olarak taşıma kabının duvarlarına yakın olan yüklerin de araca sabitlenmesi gerekmektedir. Tehlikeli madde taşıyan variller homojen değil, paket ve paletler ile karışık yüklenecek ise yüklemenin belirli bir düzende yapılması gerekmektedir. Paletli yükler daha ağır ve risk değeri yüksek yükleme formları oldukları için araçların hareket yönlerine doğru yüklenmeleri, kapıya yakın kısımlara konulmamaları gerekmektedir. Bunun temel nedeni; ağır olan paletlerin aracın hareketine bağlı olarak tehlikeli madde yüklü varillere temas etmesi ve zarar riskinin yüksek olmasıdır. Aynı şekilde varillerin üst üste yüklenmesi gerekiyorsa bunun alt katmanda yer alan varillerin üzerine bir
panel konularak yapılması gerekmektedir. Ek olarak varillerin yatay düzlemde yüklenmesine izin verilmemektedir. 

Bu tür ambalajlara sahip yüklerin fiziksel özellikleri sert olmasının yanı sıra, yapısal özelliklerinden
dolayı sürtünme katsayısı yüksek, dolayısıyla kayma, düşme vb. riskleri diğerlerine kıyasla
son derece düşüktür. Bu tür yüklerin bloke edilmesi hareket etmeleri sonucunda ambalajlarının zarar görebilme riskleri çerçevesinde söz konusu olabilmektedir. Esnek ambalajlara sahip tehlikeli maddelerin yüklenmesi ile ilgili olarak tehlikeli madde çuvalı dikey eksende yüklenecek ve üst katmanlara da yükleme yapılacaksa, yüklerin birbirlerine sapanzetler ile bağlanmaları gerekmektedir. Aynı zamanda yüklerin spanzetler ile bağlandığı kısımlar sürtünmeden dolayı zarar görmemesi için spanzetlerin çuvallara temas ettiği kısımlara koruyucu unsurların (plastik köşebent) konulması gerekmektedir. 

Sıvı ya da küçük taneli katı maddelerin yükleme ve boşaltma operasyonları ile taşınmaları
sırasında gösterecekleri hareket eğilimleri değişkenlik göstermektedir. Araçların hareketlerine bağımlı olarak bu türde yükler araç içerisinde salınım göstermekte ve aracın ya da taşıma kabının ivmenin aksi yönüne doğru kontrolsüz hareketine yol açabilmektedirler. Diğer yandan bu türde yükler stabil bir karaktere sahip olmadıklarından yükün ağırlık merkezi sürekli olarak değişkenlik gösterebilmektedir. Bunun sonucunda aracın dinamik davranışı değişebilmekte, araçla birlikte yükün devrilmesi vb. riskler gerçekleşebilmektedir. Bu nedenle mevcut tüm taşıma araçları ile konteynerlerin tümüyle doldurulması ya da boş olarak hareket etmesi riskleri azaltmaktadır. Buna karşılık tehlikeli bir yükün taşınması durumunda tehlikeli madde taşımacılığına ilişkin uluslararası yasal düzenlemeler dikkate alınarak özellikle 7.500 kg’ın üzerinde kapasiteye sahip araçların %80 üzerinde doluluk düzeyinde taşıma yapması ağırlık merkezinin sürekli değişimi sonucu meydana
gelebilecek riskleri azaltabilecek bir uygulamadır. Ünite 2 de aktarıldığı gibi dökme yüklerin elleçlenmesi ve taşınmasında tanker araçlar, tanker gemiler, z tipi vagonlar ile dökme yük konteyneri ve sıvı madde tankları kullanılmakta, yükleme yerine çoğunlukla dolum ifadesi kullanılmaktadır.