TEFSİR TARİHİ VE USULÜ

Gerek Kur’ân âyetlerinde ifade edilen hususlar gerekse Hz. Peygamber’in kendi hayatı ve yaşadığı coğrafya dikkate alındığında, bütün bir peygamberlik geleneğinin bize bu en yakın örneğinden hareketle şunu söyleyebiliriz: Her peygamber, belirli bir tarihe ve coğrafyaya gönderilmiştir. Buna bağlı olarak her peygambere, öncelikle kendi tarihsel şartlarını dikkate alan mesajlar gönderilmiştir. Unutulmaması gerekir ki peygamberler, ilahî mesajları öncelikle kendi toplumlarında uygulamak zorundadırlar. Bunun için de kendi kavimlerinin diliyle gönderilir, ilahî mesajları ilk olarak kendi kavimleri üzerinde tatbik ederler. Bu noktada Kur’ân da Hz. Peygamber dönemi tarihsel şartlarını dikkate alan bir üslupla inmiş, bu tarihî dokuya ait örnekleri kullanmış, bu dönemde yaşayanlara yabancı olmayan coğrafî unsurlara vurgu yapmıştır. Bu açıdan bakıldığında Kur’ân, tarihi göz önüne alan bir metindir ve bu açıdan tarihseldir; ancak bu tarihsellik, Kur’ân’ı o dönemin tarihine hapseden bir tarihsellik değildir.

Kur’ân-ı Kerîm’in bütün âyetleri belli sebeplere bağlı olarak inmemiştir. Âlimler sadece 500 kadar âyetin iniş sebeplerinin bulunduğunu tesbit etmişlerdir. Bunların dışında kalan ve önemli bir kısmı geçmiş peygamberlerin kıssaları ile âhirete dair haberlerden oluşan çok sayıdaki âyetin iniş sebeplerini herhangi bir olayda değil, doğrudan doğruya bu âyetlerin kendi muhteva ve mânalarında aramak gerektiğini belirtirler. Buna göre âyetlerin büyük bir kısmı özel bir olaya, konuya, dolayısıyla belirli bir sebebe bağlı olarak inmeyip genellikle insanları muhtaç oldukları hususlarda bilgilendirmek, eğitmek, aydınlatmak, yönlendirmek veya uyarmak maksadıyla indirilmiştir.

Elbette Taberî, bu âyetin özel olarak söz konusu inkârcılar hakkında indiğini söylü yorsa da bu davranış tarzına sahip olan her grubun söz konusu âyetin muhatabı olmadığını söylemek istememektedir. Nitekim bu konuyu ele aldığı satırların devamında, âyetteki hükmün, Ehl-i kitab’ı olduğu kadar bu davranış şeklini sergileyen diğer kişileri ya da toplumları kapsadığını da vurgulamaktadır.

Nüzûl sebepleriyle ilgili rivâyetlerde bazen oldukça abartılı ve hatta asılsız bilgilere de yer verilmiştir. Öyle ki bu hikâyeler, Müslümanların hayata bakışlarını derinden etkiler. Bu ayetle ilgili İbn Kesîr’in yaptığı şu izahat son derece yerindedir: “Ebu’l-Esved’den nakledildiğine göre, iki adam aralarındaki bir anlaşmazlık sebebiyle Hz. Peygamber’in hakemliğine başvururlar. Hz. Peygamber onlara konuyla ilgili hükmünü beyan etse de adamlardan biri bunu beğenmez ve meseleyi bir de Hz. Ömer’e götürmeyi teklif eder. İkisi de Ömer’e giderek durumu anlatırlar. Ömer, bu adamların Hz. Peygamber’e danıştıktan sonra kendisine geldiklerini öğrenince kapıda kendisini beklemelerini söyler ve içeriden aldığı kılıcıyla ‘bu meseleyi bir de Ömer’e soralım’ diyen adamı öldürür. Diğeri canını zor kurtararak Peygamber’e gelir ve olup biteni anlatır. Hz. Peygamber adamı dinledikten sonra; ‘Ömer’in bir Müslüman’ı katledebileceğini hiç tahmin etmezdim’ der. İşte bu esnada yukarıdaki âyet iner (böylece Ömer’in hatalı olmadığı anlaşılmış olur)”. İbn Kesîr, bu rivâyetin garîb, mürsel olduğunu ifade eder. Senetteki İbn Lehîa’nın zayıf bir râvî olduğunu belirtir. Bir anlamda böyle bir olayın kabul edilemeyeceğini anlatmış olur.

Nahl sûresi Mekkî bir sûre olduğundan, Kur’ân âyetleri arasında nesh bulunmadığı kanaatinde olanlara göre, bu âyet Kur’ân’da neshin varlığına delil olamaz. Çünkü Mekkî sûrelerde ahkâm âyetleri bulunmamaktadır. Bu âyette de bahsedilen husus, önceki dinlerin neshidir. (Şimşek, 1991).

Meselâ rivâyete göre İbn Abbas, “Allah hikmeti dilediğine verir. Kime hikmet verilirse, ona pek çok hayır verilmiş demektir” (Bakara (2), 269) âyetindeki hikmetin bir kısmını da “Kur’ân’daki nâsih-mensûh âyetleri bilmek” şeklinde yorumlamıştır (Taberî, 2000). Hz. Ali ise Kûfe’de halka aslı olmayan hikâyeler anlatan bir kıssacıyı hesaba çekmiş ve nâsih-mensûh konusunu bilmediği için insanlara vaaz vermesini yasaklamıştır. Nâsih-mensûh konusunu bilmeyen bir kadıya da Hz. Ali, “hem kendin helâk oldun hem de halkı helâk ettin” demiştir. (Zerkeşî, 1957). Doğrusu bu tür haberlere dayanarak Kur’ân’da neshin olduğunu söylemek, Kur’ân âyetleri arasında nesh bulunmadığı kanaatinde olanların kabul edeceği bir husus değildir. Kur’ân’da neshin olduğunu ispat etmek için daha güçlü delillere ihtiyaç vardır. Zîrâ hükmünü ortadan kaldırdığınız metin, ilahî kelamdır. Kaldı ki bu konulardaki haberler delil alınacak olsaydı, Hz. Peygamber’den konuyla ilgili hadisler nakledilmesi gerekirdi. Oysa bu konuda delil olarak dayanabileceğimiz sahih bir hadis yoktur.

Kıssalar, Kur’ân’ın önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Kök itibarıyla ‘k-s-s/ّقص’dan türemiş bir kelime olan kıssa; iz sürmek, peşinden gitmek; bir haberi ya da sözü açıklamak, bildirmek; saçı makasla kesmek ya da göğsün üst kısmı anlamlarına gelir; ancak kelimenin en temel anlamı, bir şeyin izini sürmektir. (Ezherî, 2001). Kur’ân’da geçtiği şekliyle ‘kasas’ kelimesi, isim olup masdar yerine kullanılmaktadır; ancak kıssa kelimesinin çoğulu olan ‘kısas’, Kur’ân’da geçmemektedir. Kur’ân’da kasas kelimesinin yanı sıra nebe’/نبأ (çoğulu enbâ/أنباء) ve haber/خبر (çoğulu ahbâr/أخبار) kelimeleri de tarihsel olaylara dair anlatımları ifade etmek için kullanılmıştır; ancak Kur’ân’da geçmişe dair anlatılan olaylara ‘tarih’ denmemiştir. Tarih, geçmişte yaşanan bir olaya ait kuru bir bilgi iken, Kur’ân’ın kıssaları, geçmişin haberleri üzerinden bir mesaj vermeyi amaçlar. Kur’ân’da üç tür kıssa bulunmaktadır: İlk gruptaki kıssalar, Allah elçilerini, elçilerin getirdikleri mesajları ve bu mesajlara ümmetlerinin gösterdikleri tepkileri anlatır. Meselâ Hz. Musa ile İsrâioğullarının kıssaları bu gruba girer. İkinci gruptaki kıssalar, geçmişte yaşayan bazı topluluklar hakkında anlatılan kıssalardır. Mağara arkadaşları (ashâb-ı kehf) ve Ebrehe’nin ordusu hakkındaki kıssalar bu kategoridedir. Üçüncü gruptaki kıssalar ise Hz. Peygamber dönemindeki olaylarla ilgilidir. Uhud ve Bedir harbini anlatan âyetleri de bu gruba misâl verebiliriz.

Tevhîd, nübüvvet ve ahiret inancı gibi itikadî konuları, önceki ümmetlerin kıssalarını anlatarak tahkim etmek. Şu âyet bu hususu anlatır: “Andolsun biz, “Allah’a kulluk edin ve tâğûttan sakının” diye (emretmeleri için) her ümmete bir peygamber gönderdik. Allah, onlardan bir kısmını doğru yola iletti. Onlardan bir kısmı da sapıklığı hak ettiler. Yeryüzünde gezin de görün, inkâr edenlerin sonu nasıl olmuştur” (Nahl (16), 36).

Akla ve kalbe dengeli hitap ederek toplumu eğitmek ve yetiştirmek. Bu çerçevede olmak üzere kıssalardaki tekrarlar aracılığı ile psikolojik açıdan insanlara daha etkili bir tebliğde bulunmak ve onların dinî duyarlılıklarını canlı tutmak.

Âlimler 500 kadar âyetin iniş sebeplerinin bulunduğunu tesbit etmişlerdir.

İfk hâdisesiyle ilgili inen ayetler Nur suresinde bulunur.

Herhangi bir âyet özel olarak bir şahıs hakkında inmediği halde bazen, belli bir kişi hakkında nâzil olmuş gibi kullanılabilir. Mervan' ın yaptığı çarpıtmayı Hz. Aişe bu sayede düzeltmiştir.

Esbâbu’n-Nüzûl Kur'an' ı daha kolay anlamamızı sağlar.

Kıble yönünün Mescid-i Aksa' dan Mescid-i Haram' a  değişmesi Neshin olduğunu savunların tezini güçlendirir.

Çünkü Kur’ân, sıradan bir metin değildir.

“Hakikatı inkâr edenler dediler ki: ‘Şüphesiz ki bu (Kur’ân) Muhammed’in kendi uydurduğu bir düzmecedir! Bu konuda ona bir başka topluluk da yardım ediyor!’ Onlar ne büyük bir zulüm ve iftirada bulundular! Ve dediler ki: ‘Bunlar onun, evvelkilerin masallarından derleyip topladığı bir şeydir! Bunlar ona sabah akşam yazdırılıyor.’ Sen de ki: ‘Onu, göklerin ve yerin gizliliklerini bilen indirdi” (Furkân (25), 4-7).

Kur’ân’da kronolojik bir anlatımla naklediliyor gibi görünen tek kıssa Hz. Yusuf hakkındadır.

İbn Haldun, ilk Müslümanların özellikle güneş, yıldızlar, ay, kâinatın yaratılması gibi kevniyât konularını Ehl-i kitap mensuplarına sorduğunu naklet- mektedir. Çünkü çölde yaşayanlar, bu tür konulara meraklıdır.

Kur’ân’daki pek çok âyetin (özellikle kıssaların) kaynağının da önceki kitaplar değil ayetlerdir.