TEFSİR TARİHİ VE USULÜ

Arap tefsîr literatüründe “et-tefsîru’l-mevzûî” olarak geçen “konulu tefsîr”, Kur’ândaki bir konuyu, Kur’ân’ın temel hedef ve ilkelerine uygun bir şekilde belli usûller çerçevesinde bütüncül olarak araştırıp ortaya koyma yöntemine verilen isimdir.

İctimâî tefsîr ekolü, Kur’ân’ın bir hidâyet kitabı olduğu düşüncesinden hareketle mesajını doğrudan bütüncül olarak insanlara ulaştırmayı ve toplumdaki sosyal, siyasal ve kültürel sorunlara Kur’ân’dan çözüm üretmeyi amaçlayan akıma verilen isimdir.

İbadet, hukuk, ahlak ve insan-ilişkileriyle ilgilenen mezheplere ' fıkhî mezhepler ' denmektedir. Tefsîr literatüründe, fıkhî mezhep kavramı ayrı bir ekol (fıkhî tefsîr ekolü) olarak incelenirken, mezhebî tefsîr ekolleri itikat ve Kelâm alanındaki mezheplerle özdeşleşmiş, çeşitlere ayrılmıştır.

Mutezile, düşünce sistemini “usûl-i hamse” (beş temel prensip) üzerine kurmuştur. Bu beş prensip, tevhid (Allah’ın zatında, sıfatlarında ve eylemlerinde tek olduğu inancı), adalet (Allah’ın hayrı yapması, şerrin meydana gelmesinde etkisinin olmaması), va’d-vaid (Allah’ın sözüne sadık kalması), menzile beynel menzileteyn (büyük günah işleyenin ne kâfir ne de mümin olacağı yani, fasık olduğu) ve emr-i bil ma’ruf ve nehyi ani’l-münkerdir (iyiliği emretmek, kötülüklere engel olmaktır).

Üçüncü halife Hz. Osman’ın şehid edilmesinden sonra yeni halifenin seçimi konusunda sahabe arasında ihtilaf baş göstermiş, bir kısmı Hz. Ali’nin; bir kısmı da Hz. Muaviye’nin halife olmasını istemiştir. Tartışmalar büyümüş, sonra iki grup Sıffin savaşını yapmıştır. Yenilmek üzere olan Hz. Muaviye’nin hilesiyle bilirkişinin hakemliğine başvurulması önerilmiş, bu nedenle Amr b. As ve Ebû Musa el-Eşari hakem tayin edilmiştir. Bu olaya tarihte “tahkim olayı” denmektedir.

Günümüze gelen tefsîr sadece, İbaziye koluna mensup olan Muhammed b. Yusuf Itfiyyiş’in Himyanü’z-Zad ila Dari’lMead isimli 13 ciltten oluşan matbû tefsîrdir. O da geç dönemlerde yazıldığı için ilk hâricîlerin görüşlerini yansıtan bir tefsîr olmaktan uzaktır. Bu tefsîrin 7 ciltlik Teysirü’t-Tefsîr isimli bir muhtasarı da mevcut olup basılmıştır

İşârî tefsîrin kabul görmesi için müfessirler, şu şartları ileri sürmüşlerdir:
1. Bâtınî anlamın, zâhirî anlama ters düşmemesi.
2. Bâtınî anlamın doğruluğunu teyid eden aklî veya naklî bir delilin bulunması.
3. Bâtınî manaya aykırı dini veya akli bir delilin bulunmaması.
4. Zâhirî mana olmaksızın sadece bâtınî mananın kastedildiğinin iddia edilmemesi gerekmektedir.
Müfessirler nazarında bu şartlara uyan işârî tefsîrin sahih te’vîl olarak kabul
edileceği; uymayanların ise reddedileceği benimsenmiştir.

Yani hepsi.

İctimâî tefsîr ekolü, Kur’ân’ın bir hidâyet kitabı olduğu düşüncesinden hareketle mesajını doğrudan bütüncül olarak insanlara ulaştırmayı ve toplumdaki sosyal, siyasal ve kültürel sorunlara Kur’ân’dan çözüm üretmeyi amaçlayan akıma verilen isimdir.

Mutezilî Tefsîr Ekolü
Mutezile, Emevîler zamanında, hicri ikinci asırda Hişam b. Abdülmelik zamanında
yaşayan Vâsıl b. Ata’nın kurmuş olduğu mezheptir. Hasan Basri’nin ders
halkasında yer alan Vâsıl, büyük günah konusunda hocasından farklı bir görüşe
sahip olmasından dolayı ondan ayrılmış (itizal), bu yüzden de mezhebe “mutezile”
(ayrılanlar) ismi verilmiştir.

Mutezile, Vâsıl b. Ata ve Amr b. Ubeyd’in görüşleriyle ortaya çıkmış, Abbâsîler
döneminde gelişme göstermiştir. Özellikle Halife Me’mun döneminde mutezile
âlimleri, halifeyi etkileyerek mezhebi resmi ideoloji haline getirdiler; hatta Ehl-i
Sünnet âlimlerine karşı çeşitli baskı ve şiddet uygulanmasına sebebiyet verdiler.

Mutezile, düşünce sistemini “usûl-i hamse” (beş temel prensip) üzerine kurmuştur.
Bu beş prensip, tevhid (Allah’ın zatında, sıfatlarında ve eylemlerinde tek
olduğu inancı), adalet (Allah’ın hayrı yapması, şerrin meydana gelmesinde etkisinin
olmaması), va’d-vaid (Allah’ın sözüne sadık kalması), menzile beynel menzileteyn
(büyük günah işleyenin ne kâfir ne de mümin olacağı yani, fasık olduğu)
ve emr-i bil ma’ruf ve nehyi ani’l-münkerdir (iyiliği emretmek, kötülüklere engel
olmaktır). Kelâmî sistemlerini bu beş temel üzerine kuran Mutezile’nin Ehl-i Sünnet
tarafından kabul edilmeyen temel görüşleri şunlardır: Kaderi inkâr ederler.
İnsan’ın mutlak iradeye sahip olduğunu; kendi eylemlerini yarattığını benimserler.
Allah’ın hayrı yarattığına; şerri yaratmadığına inanırlar. Allah’ın bazı kadim
sıfatlarını ona nispet etmezler. Tövbe etmeden ölenlerin bağışlanmayacağını ve
fasıkın ebedi olarak cehennemde kalacağını savunurlar.

Şîa, kelime olarak “taraftar” anlamına gelip terim olarak ise Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz. Ali ve Ehl-i beytini halifeliğe layık gören ve halifelerin Hz. Ali soyundan gelmesi gerektiğine inanan topluluğun genel adıdır. Şîa, kendi içinde mutedil ve aşırı olmak üzere iki temel kola ayrılır. Bunların da birçok alt grubu vardır. Şîa’nın genel olarak diğer mezheplerden ayrıldığı temel nokta, imâmet/halifelik meselesidir. Tefsîr bağlamında Şîa’nın büyük bir çoğunluğunu temsil eden İmâmiyye Mezhebî önem arzetmektedir.

İmamiyye mezhebinin temel görüşleri şunlardır: Onlar, imâmların günahtan korunduklarına (masum), 12. imâmın ahir zamanda ortaya çıkacağına ve Şîîleri kurtaracağına (mehdî muntazar); mehdînin ortaya çıkışından sonra Hz. Peygamber, Hz. Ali, Hasan, Hüseyin ve hatta tüm imâmların tekrar dünyaya döneceğine (ricat); mehdînin dönüşüne kadar düşmanlarından korunmak için kendilerini gizleyip, olduklarından farklı görünmeleri gerektiğine (takiyye) inanırlar.

Üçüncü halife Hz. Osman’ın şehid edilmesinden sonra yeni halifenin seçimi konusunda sahabe arasında ihtilaf baş göstermiş, bir kısmı Hz. Ali’nin; bir kısmı da
Hz. Muaviye’nin halife olmasını istemiştir. Tartışmalar büyümüş, sonra iki grup
Sıffin savaşını yapmıştır. Yenilmek üzere olan Hz. Muaviye’nin hilesiyle bilirkişinin
hakemliğine başvurulması önerilmiş, bu nedenle Amr b. As ve Ebû Musa el-Eşari
hakem tayin edilmiştir. Bu olaya tarihte “tahkim olayı” denmektedir. Tahkim olayını
Hz. Ali’nin kabul etmesinden dolayı Hz. Ali taraftarları (Şîa) arasından hilafetin
zaten Hz. Ali’ye ait olduğunu; onun bu tahkim olayını kabulüyle hata ettiğini ileri
süren ve Şîa’dan ayrılan yeni bir fırka oluşmuştur. “Hüküm, Allah’ındır” sloganıyla
ayrılan fırka, Hz. Ali’ye bu tahkim olayına razı olmaması gerektiğini söylemiş, kabul
görmeyince de Kufe’den ayrılarak “Harura” denilen yere çekilmişlerdir. Bölgeye
nispetle bu fırka, Haruriyye, Hz. Ali’den ayrılmasına nispetle de Hâriciyye olarak
isimlendirilmiştir. Hz. Ali, onlarla savaşmış, onları hezimete uğratmış, fakat tamamıyla ortadan kaldıramamıştır. Sonra Hz. Ali’nin şehid olmasına bu grup sebeb
olmuştur. Aynı grupla önce Emevîler, sonra da Abbâsîler mücadele ederek onlara
büyük zararlar vermişlerdir. Bundan sonra Hâricîler de kendi içlerinde farklı konularda ihtilafa düşerek çeşitli kollara (Ezarika, Sufriyye, Sealibe, İbaziyye, Acaride vb.) ayrılmışlardır. Günümüze kadar sadece İbaziyye fırkası varlığını sürdürebilmiştir.
Mağrib ve Yemen taraflarında azınlık olarak mevcutturlar.

Tahkim olayını Hz. Ali’nin kabul etmesinden dolayı Hz. Ali taraftarları (Şîa) arasından hilafetin zaten Hz. Ali’ye ait olduğunu; onun bu tahkim olayını kabulüyle hata ettiğini ileri süren ve Şîa’dan ayrılan yeni bir fırka oluşmuştur. “Hüküm, Allah’ındır” sloganıyla ayrılan fırka, Hz. Ali’ye bu tahkim olayına razı olmaması gerektiğini söylemiş, kabul görmeyince de Kufe’den ayrılarak “Harura” denilen yere çekilmişlerdir. Bölgeye nispetle bu fırka, Haruriyye, Hz. Ali’den ayrılmasına nispetle de Hâriciyye olarak isimlendirilmiştir. Hz. Ali, onlarla savaşmış, onları hezimete uğratmış, fakat tamamıyla ortadan kaldıramamıştır. Sonra Hz. Ali’nin şehid olmasına bu grup sebep olmuştur.

Tahkim olayını Hz. Ali’nin kabul etmesinden dolayı Hz. Ali taraftarları (Şîa) arasından hilafetin zaten Hz. Ali’ye ait olduğunu; onun bu tahkim olayını kabulüyle hata ettiğini ileri süren ve Şîa’dan ayrılan yeni bir fırka oluşmuştur. “Hüküm, Allah’ındır” sloganıyla ayrılan fırka, Hz. Ali’ye bu tahkim olayına razı olmaması gerektiğini söylemiş, kabul görmeyince de Kufe’den ayrılarak “Harura” denilen yere çekilmişlerdir. Bölgeye nispetle bu fırka, Haruriyye, Hz. Ali’den ayrılmasına nispetle de Hâriciyye olarak isimlendirilmiştir. Hz. Ali, onlarla savaşmış, onları hezimete uğratmış, fakat tamamıyla ortadan kaldıramamıştır. Sonra Hz. Ali’nin şehid olmasına bu grup sebep olmuştur. Aynı grupla önce Emevîler, sonra da Abbâsîler mücadele ederek onlara büyük zararlar vermişlerdir. Bundan sonra Hâricîler de kendi içlerinde farklı konularda ihtilafa düşerek çeşitli kollara (Ezarika, Sufriyye, Sealibe, İbaziyye, Acaride vb.) ayrılmışlardır. Günümüze kadar sadece İbaziyye fırkası varlığını sürdürebilmiştir.Mağrib ve Yemen taraflarında azınlık olarak mevcutturlar.

İşârî tefsîr yöntemi, Kur’ân’ı mutasavvıfların (sufilerin) yorumlama tarzıdır.
Âyeti, zâhirinden çıkan anlamın ötesinde mutasavvıfın keşf ve ilham yoluyla
elde ettiği bilgiyle yorumlamasını ifade etmektedir. Bir anlamda metnin bâtınî
anlamının keşfidir. Bu yöntemde yorumlama tarzı, işaret ve remz; yorumlamanın
kaynağı, keşf ve ilham; ortaya çıkan bilgi ise “hakikat, latife ve sır” olarak
adlandırılmaktadır.

Söz konusu tefsîr ekollerini, klasik ve çağdaş şeklinde iki kısma ayırıyoruz.
Klasik dönem, 19. yüzyıl öncesini; çağdaş dönem ise sonrasını içine almaktadır.
Klasik tefsîr ekolleri, üç temel başlıkta incelenmektedir: Mezhebî Tefsîr Ekolleri
(Mutezilî, Şîî, Hâricî ekoller), Fıkhî tefsîr ekolü ve İşârî Tefsîr ekolü. Çağdaş tefsîr
ekolleri ise konulu tefsîr ekolü, bilimsel tefsîr ekolü ve ictimâî tefsîr ekolü olarak üç
kısımda ele alınmaktadır.

İctimâî tefsîr ekolünün en belirgin yönü, tefsîrde donukluğu ve durgunluğu
aşmak; mesajın ötesindeki faydasız gramatik polemikler ve ileri detaylardan
uzaklaşarak doğrudan mesaja yoğunlaşmaktır. Bir diğeri ise yaşanan çağda ortaya
çıkan problemlere Kur’ân çerçevesinde çözüm üretmektir. Dolayısıyla bu ekol, bir
taraftan Kur’ân’ın mesajını insanlara iletmek, diğer taraftan da toplumda meydana
gelen problemlere çözüm üretmek şeklinde çift boyutlu bir yaklaşıma sahiptir. Bu
yönüyle vahiy-vakıa ilişkisini çift taraflı dinamik ve işlek bir yapıda sunan bir ekol
olduğu söylenebilir.

İctimâî tefsîr ekolü, pozitivizmin büyük oranda etkili olduğu 19. asrın son
çeyreğinde ortaya çıkan reaksiyonik bir tefsîr akımıdır. Reaksiyonu iki boyut
arzetmektedir: Birincisi, tefsîr geleneğine karşıdır. Bu akım sahiplerine göre,
önceki bütüncül tefsîrler, içerdiği malzemeler, gramatik polemikler ve gereksiz
bilgiler yüzünden Kur’ân mesajını iletmekten uzaklaşmışlardır. İkincisi ise
pozitivizme karşıdır. Pozitivist akılcılığa karşı, Kur’ân’ın akla önem verdiğini ve
İslâm’ın akla olan uygunluğunu ispat etmeye çalışmışlardır. Amaçları ise taklit
ve geri kalmışlık bataklığına düşen ümmeti islah edip onun yeniden yükselişini
sağlamaktır.