TEFSİR TARİHİ VE USULÜ

Mübhem kavramı, insan, melek ve cin gibi varlıkların veya bir topluluk ya da kabilenin veyahut bir kelime ve nitelemenin Kur’ân’da açık değil de ism-i işâretler, ism-i mevsuller, zamirler, cins isimleri, belirsiz zaman zarfları ve belirsiz mekân isimleriyle zikredilmesi anlamına gelmektedir.

Hz. Ebû Bekir kendisine ebben (Abese (80), 31) kelimesinin anlamı sorulduğunda: “Allah’ın kitabına dair herhangi bir şeyi kendi fikrime göre tefsîr eder veya anlamını bilmediğim bir şey hakkında konuşursam, hangi arz beni üzerinde taşır ve hangi semâ beni altında gölgelendirir?” demiştir. Doğru yanıt E'dir.

Tâbiûn da Kur’ân’ı tefsîr ederken bazı yöntem ve kaynaklara başvurmuştur. Bir
kısmına yukarıda işaret edilen bu kaynakların, sahâbenin kaynaklarıyla hemen
hemen aynı olduğu görülmektedir. Söz konusu kaynakları şu şekilde sıralamak
mümkündür:
1. Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsîri.
2. Kur’ân’ın Sünnetle tefsîri.
3. Şiirle istişhad etmek.
4. Yahudi ve Hirıstiyan kültürleri.
5. Sahâbî sözleri (görüş ve içtihatları).
6. Kendi içtihatları (görüşleri). Doğru yanıt B'dir.

Tefsîr daha önce belirttiğimiz gibi tedvîn edilmeden yani yazıya geçirilmeden önce ashâb ve tâbiûn döneminde sözlü nakil yoluyla aktarılıyordu. Etbâu’ttâbiîn dönemine gelindiğinde ise tefsîr rivâyetleri artık yavaş yavaş bir araya toplanarak yazılmaya başlanmıştı. Doğru yanıt E'dir.

İlâhî kitapların sonuncusu olan Kur’ân da tabiatıyla bu anlamda bir faaliyete ihtiyaç duymaktadır.Onun metnine yönelik tefsîr faaliyeti de hiç kuşkusuz Hz. Peygamber’le başlamıştır. Çünkü Kur’ân ona vahyedilmiş ve Yüce Allah, “Ey Peygamber! Sana Rabbinden gönderileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan O’nun yüklediği elçilik görevini (insanlara) ulaştırmamış olursun” (Mâide (5), 67); “Sana Kur’ân’ı gönderdik ki
insanlara indirileni onlara açıklayasın” (Nahl (16), 44) âyetlerinde de belirtildiği
gibi, Hz. Peygamber’e Kur’ân’ı tefsîr etme görevini vermiştir. Bu sebeple nübüvvet
tarihi boyunca Hz. Peygamber, bir taraftan kendisine vahyedilen Kur’ân bölümlerini muhataplarına okumuş, tebliğ etmiş diğer taraftan da manası anlaşılmayan hususları açıklamıştır.

İbn Abbâs’ın, tefsîrde Arap şiirini çok kullandığı hatta kendisini imtihan etmek maksadıyla soru soran Nâfi b. el-Ezrak’ın sorduğu her kelimeyi şiirlerden beyit okuyarak cevaplandırdığı bildirilmektedir.

Hz. Ali ashâb-ı kirâm arasında tefsir, hadis ve fıkıh alanındaki bilgileriyle kendini kabul ettirmiş bir otoritedir. Bir konuşmasında, “bana Allah’ın kitabından sorunuz. Allah’a yemin ederim ki Kur’an’daki her ayetin nerede nâzil olduğunu, gece mi? gündüz mü? ovada mı? dağda mı? indiğini mutlaka bilirim” diyerek her zaman Kur’ân’ın mana ufuklarında dolaşan ve onun zenginliğine âşina olan bir sahibi olduğunu göstermiştir. Doğru cevap D’dir.

Belh şehrinde dünyaya gelen Mukâtil, Merv ve Bağdat’ta ilim tahsil etmiş, daha sonra da Basra’ya giderek ölünceye kadar (150/767) orada yaşamıştır. Selef âlimlerinden olan Ahmed b. Hanbel ve İmâm Şâfii Mukâtil’i tefsir ilminde bir otorite kabul etmektedirler. Fikrî cereyanların kaynaştığı ve düşüncelerin yavaş yavaş rayına oturmaya başladığı ikinci hicri asrın ilk yarısında et-Tefsîrü’l-Kebîr adıyla bir kitap yazan Mukâtil, bu eserinde Kur’an’ı başından sonuna kadar mevcut sûre tertibine göre tefsir etmiştir. Müellif, bir yandan ayetlerin nüzûl sebepleri, nüzûl zamanları ve kastedilen şahısların kimler olduğu konusunda bilgiler vermiş; diğer yandan da kelimelerle ilgili etimolojik açıklamalar ve nahvî tahliller yapmıştır. Ayrıca o, bu eserinde muğlak olan sözcüklere izahlar getirmiş, Ehl-i kitâbı tavsif eden ayetlerde ise bol bol şahıs isimlerine yer vermiştir. Nâdir olarak bir kısım ayetlerle ilgili isnâdlara rastlanan Mukâtil’in tefsîri, sened zincirinden anlaşıldığına göre otuz kadar şeyhten alınmıştır. Doğru cevap A’dır.

Kaynaklardan öğrendiğimize göre Peygamberimizin Kur’ân’a yönelik tefsîri, onun bir kısmını içermektedir tezini ortaya atan ilk İslâm bilgini Gazâli’dir. Ondan sonra da Süyûtî bu görüşü savunmuştur. Hz. Peygamber’in Kur’ân’ın bir kısmını tefsîr ettiğini ileri süren bu bilginlerin dayandıkları delillerden bazıları şunlardır:

Sahâbîlerin yapmış olduğu tefsîrin genel özelliklerini şöylece sıralamak mümkündür:
1. Sahâbîler Kur’ân’ı âyet âyet baştan sona tefsîr etmemişlerdi. Zira onlar,
Kur’ân’ın tümünü tefsîr etmeye ihtiyaç duymuyorlardı. Bu yüzden yaptıkları açıklamalar, garip, muğlak, müphem, müşkil ve mücmel lafızlarla
sınırlı idi.
2. Zaman zaman sahâbîler arasında bir kısım ihtilâflar ortaya çıkmıştı. Ancak
bu ihtilâflar tezat ihtilâfı olmayıp tenevvü (çeşitlilik) ihtilâfı idi.
3. Ahkâm âyetlerinden hüküm istinbatında bulunmuş değillerdi.
4. Tefsîr bu dönemde henüz tedvin edilmemişti.
5. Âyetlerin nuzûl sebeplerini açıklamışlardı. Onların en önemli özelliği
âyetlerin inmesine sebep olan olaylara şâhit olmalarıydı. Doğru yanıt D'dir.

Mücmel, kendisinden ne kastedildiği anlaşılmayacak derecede kapalı olan âyet demektir. Bunların bir kısmı Yüce Allah, bir kısmı da Hz. Peygamber tarafından açıklanmıştır.

Doğru cevap A'dır.

Sözlükte “karışık olan” anlamına gelen müşkil kavram olarak da, Kur”an’ın bazı âyetleri arasında ilk bakışta ihtilaf ve tezat gibi görünen hususlar diye tanımlanabilir. Meselâ اًّ ْ ِضي ق َ ًا م ْم ت َ ِّ َك ح ب َ َى ر ل َ ان ع َ َ ا ك َ ُه ِ ارد َ َِّل و ْ إ ْ ُكم ن ِ ِ ْن م إ َ و”/ İçinizden oraya (cehenneme) girmeyecek hiç kimse yoktur. Bu Rabbin üzerine (almış olduğu) kesinleşmiş bir hükümdür” (Meryem (19), 71) buyurularak, istisnâsız herkesin cehenneme gireceği belirtilmekte, birçok âyette ise, َ ِين ُ الَّذ ِ ل ُْدخ َ ي ِ َّن اللَّه إ ُ َار ْـه َ ْ ا الَن ِه ت ْ ْ َ ت ِن ِري م ْ نَّ ٍ ات َ ت َ َ ِ ات ج ِ ُ َّ وا الصال ِل َم َع ُوا و ن َ َام ء”/ Allah, inanan ve iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere sokacaktır” (Hac (22), 14) denilmektedir. Tabiatıyla bu da ilk bakışta bir çelişki gibi görünmektedir. İşte Hz. Peygamber, “(Âyette geçen) vürûd lafzı, girmek manasınadır. Ne günahsız ne de günahkâr, cehenneme girmeyen hiç kimse kalmayacaktır. Ancak cehennem müminlere, Hz. İbrahim’e olduğu gibi serin ve selâmet olacak, hatta cehennem ateşi onların serinliğinden dolayı feryad edecektir. Sonra Yüce Allah müttakileri kurtaracak, zâlimleri ise öyle diz üstü çökmüş olarak cehenneme atacaktır” hadisiyle, bu müşkili yani ilk bakışta âyetler arasındaki çelişki zannını ortadan kaldırmış olmaktadır.

Doğru cevap B'dir.

1. Hz. Peygamber Kur’ân’ın tamamını tefsîr etseydi, “onlar Kur’ân’ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalpleri kilitli mi?” (Muhammed (47), 24) gibi, onu anlamaya teşvik eden âyetlerin bir anlamı kalmazdı. 2. Hz. Âişe şöyle demiştir: “Hz. Peygamber, Cebrâil’in kendisine öğrettiği belirli âyetlerden başka Kur’ân’dan bir şey tefsîr etmezdi”. Dolayısıyla bu haber, söz konusu tefsîrin belli âyetlerle ilgili olduğunu ifade etmektedir. 3. Hz. Peygamber’in Kur’ân’a dair beyanları onun, sadece manası anlaşılmayan âyetleriyle ilgilidir. Dolayısıyla manaları açık olan âyetlerin Resûlullah tarafından tefsîr edilmesinin bir anlamı yoktur. Çünkü bu, mâlûmu i’lâm yani bilineni tekrar etmek demektir. 4. Bugün elimizde mevcut olan hadis kitapları incelendiğinde görülür ki Hz. Peygamber’in Kur’ân tefsîrine yönelik merfû rivâyetleri sayıca azdır. Bu da onun Kur’ân’ın bir kısmını tefsîr ettiğinin çok açık bir kanıtıdır. 5. Resûlullah, Kur’ân’daki her âyetin manasını açıklasaydı, o zaman İbn Abbâs için, “Allah’ım onu dinde fakih kıl ve ona te’vîli öğret” diye dua bir anlamı olmazdı. Zira bu dua, kendisinden sonra İbn Abbâs’ın, gerektiğinde Kur’ân’ı tefsîr etmesi konusundaki temennisini ifade etmektedir. 6. Kaynakların belirttiğine göre Ahmed b. Hanbel “megâzi (kahramanlık kıssaları), melâhim (harp tarihi) ve tefsîr gibi üç şeyin aslı yoktur” demiştir. Hz. Peygamber Kur’ân’ın tamamını tefsîr etmiş olsaydı, Ahmed b. Hanbel tefsîri, asılsız olarak nitelendirdiği megâzi ve melâhimle birlikte zikretmezdi.

Doğru cevap E'dir.

Daha önce de ifade edildiği gibi bazı İslâm âlimleri de Peygamberimizin Kur’ân’ın tamamını tefsîr ettiğini ileri sürmektedir. Kaynakların belirttiğine göre söz konusu iddiayı da ilk olarak İbn Teymiyye dile getirmiş, daha sonra da bazı âlimler onunla bu kanaati paylaşmışlardır.

Doğru cevap C'dir.

1. ْ ِهم ْ لَي ِ ـزَل إ ُِّ َا ن ِلنَّ ِ اس م َ ل ـي َِّ ـب ُ ت ِ َ ل الذْكر ِّ ْ َك لَي ِ َا إ ْن ل َ ْـز أَن َ و”/ İnsanlara, kendilerine indirileni beyan etmen için sana da Kur’ân’ı indirdik” (Nahl (16), 44) âyeti, Hz. Peygamber’e Kur’ân’ı tefsîr etme sorumluluğu yüklemektedir. Ayrıca âyetteki beyân lafzı, Kur’ân’ın bütününü içine alan bir lafızdır. Buna göre Hz. Peygamber Kur’ân’ın tamamını tefsîr etmek durumundadır.

2. Ashâbın, Resûlullah’tan on âyet öğrendiklerinde manalarını kavrayıp onlarla amel etmedikçe, başka âyetlere geçmediklerini ifade eden rivâyetler Hz. Peygamber’in sahâbilerine her âyetin manasını açıkladığını göstermektedir.

3. Herhangi bir ilim dalında yazılmış bir kitabın bile izaha muhtaç olduğu düşünülürse, insana dünya ve âhiret mutluluğunun yollarını gösteren Kur’ân’ın bir bütün olarak tefsîre ihtiyacının olmadığını ileri sürmek aklen de mümkün değildir.

4. Allah Resûlü, Kur’ân’ı sadece metinsel anlamda tebliğ edip uygulamalarıyla ilgilenmeyen bir peygamber değildi. Aksine Kur’ân’ın mesajını ilk önce hayata geçiren ve ashâbına da bunu bizzat gösteren model bir insandı. Yani Hz. Peygamber yaşayan bir Kur’ân’dı. Böyle olunca o, Kur’ân’ı baştan sona fiilen tefsîr etmişti. 

Doğru cevap D'dir.

Bir kısım sahâbî naklin bulunmadığı yerde kendi içtihâdlarıyla Kur’ân’ı tefsîr etme cihetine gidiyordu. Bu durumdaki sahâbîler, herhangi bir âyeti tefsîr ederken öncelikle Kur’ân’a, sonra da Resûlullah’ın sünnetine başvuruyorlar; şayet aradıklarını bu iki kaynakta bulamazlarsa, o takdirde kendi içtihadlarıyla tefsîr ediyorlardı. Bunun dışında ashâbın âyetleri tefsîr ederken nâsih ve mensûha işaret etme, nüzûl sebeplerini zikretme şeklindeki yöntemlerinden de söz etmek gerekmektedir.

Tefsîrde temayüz etmiş sahâbiler arasında Hz. Ebû Bekir, Hz. Osman, Hz. Ali, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Mes’ûd, Ubey b. Ka’b ve Ebû Musâ el-Eş’arî’nin isimleri zikredilmektedir. Ancak Kur’ân nasslarının yorumunu içeren rivâyetlerin sayısı ile tefsîr ilmine yaptıkları katkı bakımından söz konusu sahâbîler farklı konumlara sahiptirler. Sözgelimi tefsîrde rivâyetlerinin fazlalığı esas alınarak bir sıralama yapılacak olursa, o takdirde Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes’ûd, Ubeyy b. Ka’b ve Hz. Ali’nin isimlerini ön sıralarda zikretmek gerekir. En az rivâyette bulunanlar ise, Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman’dır.

Doğru cevap A'dır.

Mekke ekolün yetiştirdiği en seçkin öğrenciler, Mücâhid b. Cebr, İkrime, Sa’îd b. Cübeyr, Tâvus b. Keysân ve Atâ b. Ebî Rabâh’tır.

Ubey b. Ka’b’ın kurduğu Medine tefsîr ekolünde/mektebinde, Ebu’lÂliye, Muhammed b. Ka’b el-Kurazî ve Zeyd b. Eslem gibi ilim otoriteleri yetişmişti.

Kufede yetişenlerin en ünlüleri arasında Alkame b. Kays, Mesrûk b. el-Ecdâ, Esved b. Yezîd, el-Hasan el-Basrî ve Katâde b. Diâme’nin isimleri zikredilmektedir.

Doğru cevap C'dir.

Sahâbe tefsîri manası kapalı olan âyetlerle sınırlı iken tâbiiler döneminde Kur’ân’ın bütünü tefsîre konu olmuştur.

Tâbiûn tefsîrinde kelime açıklamaları yanında, geniş fıkhî izahlar, âyetlerden istinbât ve istidlâl yoluyla çıkarılan hükümler ve tarihi bilgiler de yer almıştır.

Tâbiîler Kur’ân’da geçen kıssalarla manası müphem olan âyetlerin tafsilatını öğrenebilmek için Ehl-i kitap âlimlerine fazla müracaatta bulunmuşlardır.

Doğru cevap E'dir.

Şu anda elimizdeki belgeler Kur’ân’a dair nakilleri bir araya toplayarak onu baştan sona tefsîr eden ilk şahsın, Mukâtil b. Süleyman olduğunu göstermektedir.

Belh şehrinde dünyaya gelen Mukâtil, Merv ve Bağdat’ta ilim tahsil etmiş, daha sonra da Basra’ya giderek ölünceye kadar (150/767) orada yaşamıştır. Selef âlimlerinden olan Ahmed b. Hanbel ve İmâm Şâfii Mukâtil’i tefsîr ilminde bir otorite kabul etmektedirler.

Fikrî cereyanların kaynaştığı ve düşüncelerin yavaş yavaş rayına oturmaya başladığı ikinci hicri asrın ilk yarısında et-Tefsîrü’l-Kebîr adıyla bir kitap yazan Mukâtil, bu eserinde Kur’ân’ı başından sonuna kadar mevcut sûre tertibine göre tefsîr etmiştir. 

Doğru cevap E'dir.