TEFSİR TARİHİ VE USULÜ

Resûlullah’a gelen vahiyler çoğu zaman ashab tarafından anlaşıldığı için hiçbir açıklamayı gerektirmezdi. Böylesi durumlarda o, inen âyetleri tebliğ etmekle yetinirdi. Ancak bazen de bunun tersi olur, açıklama zarureti doğardı. O zaman da genellikle Hz. Peygamber ihtiyaç duyulduğu kadar tefsîr ederdi. Meselâ Yüce Allah namazı, orucu, haccı, zekâtı farz kılmış; ancak bunların nasıl yapılacağını, şartlarını, miktarlarını, mânilerini açıklama işini sünnete bırakmıştır. Ayrıca avlanma, hayvanları boğazlama, nikâh, talak vb. birtakım hususlar aynı şekilde sünnetle açıklanmıştır. İşte sünnet, Kur’ân’ı açıklamaya yönelik bu görevi gelişigüzel değil belli bir şekil ve usüllerle gerçekleştirmiştir ki bunları şöyle sıralamak mümkündür: Mücmelin tebyini, mübhemin tafsili, mutlakın takyidi ve müşkilin te’lîfi. Bu usuller arasından gaybin tasrihi ilkesi yoktur. Doğru cevap C’dir.

Sahabilerin yapmış olduğu tefsirin genel özelliklerini şöylece sıralamak mümkündür: 1. Sahabiler Kur’an’ı ayet ayet baştan sona tefsir etmemişlerdi. Zira onlar, Kur’an’ın tümünü tefsir etmeye ihtiyaç duymuyorlardı. Bu yüzden yaptıkları açıklamalar, garip, muğlak, müphem, müşkül ve mücmel lafızlarla sınırlı idi. 2. Zaman zaman sahibiler arasında bir kısım ihtilâflar ortaya çıkmıştı. Ancak bu ihtilâflar tezat ihtilâfı olmayıp tenevvü (çeşitlilik) ihtilâfı idi. 3. Ahkâm ayetlerinden hüküm istinbatında bulunmuş değillerdi. 4. Tefsir bu dönemde henüz tedvin edilmemişti. 5. Ayetlerin nüzul sebeplerini açıklamışlardı. Onların en önemli özelliği ayetlerin inmesine sebep olan olaylara şâhit olmalarıydı. Doğru cevap B’dir.

Sahabe Kur’an’ı tefsir ederken bazı yöntem ve kaynaklara başvurmuştur. Bunları şöylece sıralamak mümkündür: 1. Kur’an’ın Kur’an’la tefsiri. 2. Kur’an’ın Sünnetle tefsiri. 3. Şiirle istişhad etmek. 4. Yahudi ve Hristiyan kültürleri. 5. Kendi içtihatları. Tabiûn, Sahabeden sonraki nesil olduğu için, Sahabenin onlardan yararlanması mümkün değildir. Doğru cevap A’dır.

Tefsirde temayüz etmiş sahibiler arasında Hz. Ebû Bekir, Hz. Osman, Hz. Ali, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Mes’ûd, Ubey b. Ka’b ve Ebû Musâ el-Eş’arî’nin isimleri zikredilmektedir. Ancak Kur’ân nasslarının yorumunu içeren rivayetlerin sayısı ile tefsir ilmine yaptıkları katkı bakımından söz konusu sahibiler farklı konumlara sahiptirler. Sözgelimi tefsirde rivayetlerinin fazlalığı esas alınarak bir sıralama yapılacak olursa, o takdirde Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes’ûd, Ubeyy b. Ka’b ve Hz. Ali’nin isimlerini ön sıralarda zikretmek gerekir. Meşhur müfessir sahabiler arasında Abu Zer yoktur. Doğru cevap E’dir.

Abdullah b. Abbas ashap devrinden itibaren hibru’l-ümme (ümmetin bilgini), Tercümânu’l-Kur’ân (Kur’ân’ın Hz. Peygamber’den sonra en yetkili müfessiri) unvanlarıyla anılagelmiştir. Bu niteliğinden dolayı olmalı ki Hz. Ömer, Bedir ashabının da katıldığı ilim meclislerinde yaşı küçük olmasına rağmen onu da bulundurur ve fikirlerine başvurarak değer verirdi. Doğru cevap D’dir.

Hz. Ali ashâb-ı kirâm arasında tefsir, hadis ve fıkıh alanındaki bilgileriyle kendini kabul ettirmiş bir otoritedir. Bir konuşmasında, “bana Allah’ın kitabından sorunuz. Allah’a yemin ederim ki Kur’an’daki her ayetin nerede nâzil olduğunu, gece mi? gündüz mü? ovada mı? dağda mı? indiğini mutlaka bilirim” diyerek her zaman Kur’ân’ın mana ufuklarında dolaşan ve onun zenginliğine âşina olan bir sahibi olduğunu göstermiştir. Doğru cevap D’dir.

İbn Mes’ûd, Kûfe’ye geldiğinde orada başka sahibiler de vardı. Ancak insanlar kısa zamanda onun etrafında büyük bir halka oluşturdular. Bunun üzerine o da kendisinden Kur’an’ın anlamını öğrenmek isteyen insanları bilgilendirmek amacıyla bir tefsir faaliyetine başladı. Nakledildiğine göre bu faaliyet içerik itibariyle daha çok aklî muhakeme ve içtihat temeli üzerine bina edilmişti. Bu sebepten dolayıdır ki İslâm âlimleri İbn Mes’ûd’un oluşturduğu bu ekolü, içtihadı hareketlerin çekirdeği kabul edip rey ekolü olarak nitelendirdiler. Doğru cevap B’dir.

Şiirle istişhâd metoduyla bazı lafızları açıklamak ve bazı garip lügatları izah etmek de Tabiûn dönemi tefsirinin genel özelliklerinden biridir. Doğru cevap C’dir.

Tâbiûn da Kur’an’ı tefsir ederken bazı yöntem ve kaynaklara başvurmuştur. Bir kısmına yukarıda işaret edilen bu kaynakların, sahabenin kaynaklarıyla hemen hemen aynı olduğu görülmektedir. Söz konusu kaynakları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Kur’an’ın Kur’an’la tefsiri. 2. Kur’an’ın Sünnetle tefsiri. 3. Şiirle istişhad etmek. 4. Yahudi ve Hristiyan kültürleri. 5. Sahibi sözleri (görüş ve içtihatları). 6. Kendi içtihatları (görüşleri). Doğru cevap D’dir.

Belh şehrinde dünyaya gelen Mukâtil, Merv ve Bağdat’ta ilim tahsil etmiş, daha sonra da Basra’ya giderek ölünceye kadar (150/767) orada yaşamıştır. Selef âlimlerinden olan Ahmed b. Hanbel ve İmâm Şâfii Mukâtil’i tefsir ilminde bir otorite kabul etmektedirler. Fikrî cereyanların kaynaştığı ve düşüncelerin yavaş yavaş rayına oturmaya başladığı ikinci hicri asrın ilk yarısında et-Tefsîrü’l-Kebîr adıyla bir kitap yazan Mukâtil, bu eserinde Kur’an’ı başından sonuna kadar mevcut sûre tertibine göre tefsir etmiştir. Müellif, bir yandan ayetlerin nüzûl sebepleri, nüzûl zamanları ve kastedilen şahısların kimler olduğu konusunda bilgiler vermiş; diğer yandan da kelimelerle ilgili etimolojik açıklamalar ve nahvî tahliller yapmıştır. Ayrıca o, bu eserinde muğlak olan sözcüklere izahlar getirmiş, Ehl-i kitâbı tavsif eden ayetlerde ise bol bol şahıs isimlerine yer vermiştir. Nâdir olarak bir kısım ayetlerle ilgili isnâdlara rastlanan Mukâtil’in tefsîri, sened zincirinden anlaşıldığına göre otuz kadar şeyhten alınmıştır. Doğru cevap A’dır.

Mübhem kavramı, insan, melek ve cin gibi varlıkların veya bir topluluk ya da kabilenin veyahut bir kelime ve nitelemenin Kur’ân’da açık değil de ism-i işâretler, ism-i mevsuller, zamirler, cins isimleri, belirsiz zaman zarfları ve belirsiz mekân isimleriyle zikredilmesi anlamına gelmektedir. Görüldüğü gibi müphem lafızlar anlam bakımından bir belirsizliği ve anlaşılmazlığı ifade etmektedir. Böyle olunca mübhem olan hususların açıklığa kavuşturulmasında doğal olarak bir zaruret söz konusudur. Bu zaruretin ortadan kaldırılmasında da belirleyici olan aklî yaklaşımlar değil rivâyetlerdir. Bu sebepledir ki İslâm âlimleri mübhem lafızların açıklığa kavuşturulması konusunda sahâbe kavillerini bağlayıcı görmüşlerdir. َى Meselâ ْط ُس ْو ِ ال الصَلة َّ َ ِ ات و َ َو َ َّ ى الصل ل َ ُوا ع ِظ َاف ح”/ Namazlara (özellikle) orta namaza devam edin” (Bakara (2), 238) âyetindeki orta namazdan maksadın ne olduğu açık değildir. Yani cins bir isim olan “namaz” ve onu tavsif eden “vustâ” lafzından dolayı âyette anlam yönüyle bir mübhemiyet vardır. İşte burada Resûlullah’ın: “Orta namaz ikindi namazıdır” sözü, bu müphemiyeti ortadan kaldırıp âyeti anlaşılır hale getirmektedir. Doğru yanıt B'dir.

Müşkilin Te’lîfi sözlükte “karışık olan” anlamına gelen müşkil kavram olarak da, Kur”an’ın bazı âyetleri arasında ilk bakışta ihtilaf ve tezat gibi görünen hususlar diye tanımlanabilir. Ancak şunu hemen belirtmek lazım ki واُ َد َج ِ لَو ِ اللَّه ْ ِ َ غي ْد ن ِ ْ ع ِن ان م ْ َ ك َ لَو َ و ا ً ِري ً َ ا كث َلف ِ ْت ِ اخ ِيه ف”/ Eğer o (Kur’ân) Allah’tan başkası tarafından olsaydı, elbette içinde birbirini tutmayan birçok şey bulurlardı” (Nisâ (4), 82) âyeti Kur’ân’da birbiriyle çelişen âyetlerin bulunmasının kesinlikle mümkün olmadığını göstermektedir. Meselâ اًّ ْ ِضي ق َ ًا م ْم ت َ ِّ َك ح ب َ َى ر ل َ ان ع َ َ ا ك َ ُه ِ ارد َ َِّل و ْ إ ْ ُكم ن ِ ِ ْن م إ َ و”/ İçinizden oraya (cehenneme) girmeyecek hiç kimse yoktur. Bu Rabbin üzerine (almış olduğu) kesinleşmiş bir hükümdür” (Meryem (19), 71) buyurularak, istisnâsız herkesin cehenneme gireceği belirtilmekte, birçok âyette ise, َ ِين ُ الَّذ ِ ل ُْدخ َ ي ِ َّن اللَّه إ ُ َار ْـه َ ْ ا الَن ِه ت ْ ْ َ ت ِن ِري م ْ نَّ ٍ ات َ ت َ َ ِ ات ج ِ ُ َّ وا الصال ِل َم َع ُوا و ن َ َام ء”/ Allah, inanan ve iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere sokacaktır” (Hac (22), 14) denilmektedir. Tabiatıyla bu da ilk bakışta bir çelişki gibi görünmektedir. İşte Hz. Peygamber, “(Âyette geçen) vürûd lafzı, girmek manasınadır. Ne günahsız ne de günahkâr, cehenneme girmeyen hiç kimse kalmayacaktır. Ancak cehennem müminlere, Hz. İbrahim’e olduğu gibi serin ve selâmet olacak, hatta cehennem ateşi onların serinliğinden dolayı feryad edecektir. Sonra Yüce Allah müttakileri kurtaracak, zâlimleri ise öyle diz üstü çökmüş olarak cehenneme atacaktır” hadisiyle, bu müşkili yani ilk bakışta âyetler arasındaki çelişki zannını ortadan kaldırmış olmaktadır. Doğru yanıt A’dır.

Kaynaklardan öğrendiğimize göre Peygamberimizin Kur’ân’a yönelik tefsîri, onun bir kısmını içermektedir tezini ortaya atan ilk İslâm bilgini Gazâli’dir. Ondan sonra da Süyûtî bu görüşü savunmuştur. Hz. Peygamber’in Kur’ân’ın bir kısmını tefsîr ettiğini ileri süren bu bilginlerin dayandıkları delillerden bazıları şunlardır:

Sahâbîlerin yapmış olduğu tefsîrin genel özelliklerini şöylece sıralamak mümkündür:
1. Sahâbîler Kur’ân’ı âyet âyet baştan sona tefsîr etmemişlerdi. Zira onlar,
Kur’ân’ın tümünü tefsîr etmeye ihtiyaç duymuyorlardı. Bu yüzden yaptıkları açıklamalar, garip, muğlak, müphem, müşkil ve mücmel lafızlarla
sınırlı idi.
2. Zaman zaman sahâbîler arasında bir kısım ihtilâflar ortaya çıkmıştı. Ancak
bu ihtilâflar tezat ihtilâfı olmayıp tenevvü (çeşitlilik) ihtilâfı idi.
3. Ahkâm âyetlerinden hüküm istinbatında bulunmuş değillerdi.
4. Tefsîr bu dönemde henüz tedvin edilmemişti.
5. Âyetlerin nuzûl sebeplerini açıklamışlardı. Onların en önemli özelliği
âyetlerin inmesine sebep olan olaylara şâhit olmalarıydı. Doğru yanıt D'dir.

Sahâbe Kur’ân’ı tefsîr ederken bazı yöntem ve kaynaklara başvurmuştur. Bunları
şöylece sıralamak mümkündür:
1. Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsîri.
2. Kur’ân’ın Sünnetle tefsîri.
3. Şiirle istişhad etmek.
4. Yahudi ve Hirıstiyan kültürleri.
5. Kendi ictihatları. Doğru yanıt E'dir.

İbn Abbâs ashap devrinden itibaren hibru’l-ümme (ümmetin bilgini), Tercümânu’l-Kur’ân (Kur’ân’ın Hz. Peygamber’den sonra en yetkili müfessiri) ünvanlarıyla anılagelmiştir. Bu niteliğinden dolayı olmalı ki Hz. Ömer, Bedir
ashabının da katıldığı ilim meclislerinde yaşı küçük olmasına rağmen onu da bulundurur ve fikirlerine başvurarak değer verirdi. doğru yanıt B'dir.

İlk tefsîr mektebi Mekke’de kurulmuştu. Kurucusu, Müslümanların tefsîrde en
büyük otorite kabul ettiği Abdullah b. Abbas’tı. Dini doğru anlaması ve Kur’ân’ın derin anlamına nüfûz edebilmesi için Hz. Peygamber’in duâsına mazhar olan İbn Abbas, Kur’ân konusundaki bilgisi sebebiyle Hz. Ömer tarafından da saygı görmüştü. Kur’ân tefsîrinin duayeni olan bu sahâbînin kurmuş olduğu tefsîr ekolü/ mektebi hakkında İbn Teymiyye, “Tâbiîler içerisinde tefsîrde en önde gelenler İbn Abbas’ın öğrencileridir” diyerek Mekke ekolünde/mektebinde yetişen öğrencilerin tefsîrdeki üstünlüğünü ortaya koymuştur. Bu ekolün yetiştirdiği en seçkin öğrenciler, Mücâhid b. Cebr, İkrime, Sa’îd b. Cübeyr, Tâvus b. Keysân ve Atâ b. Ebî Rabâh’tır. Doğru yanıt A'dır.

Nasıl ilk muhatap topluluk olan ashâbın Kur’ân’a dair beyanlarının kendine özgü bir niteliği söz konusu ise, onlardan sonra gelen ve tefsîre büyük hizmetlerde bulunan tâbiûn tefsîrinin de kendine has bir takım özellikleri bulunmaktadır. Bunlar maddeler halinde şöyle sıralanabilir:

1. Sahâbe tefsîri manası kapalı olan âyetlerle sınırlı iken tâbiiler döneminde
Kur’ân’ın bütünü tefsîre konu olmuştur.
2. Tâbiûn tefsîrinde kelime açıklamaları yanında, geniş fıkhî izahlar,
âyetlerden istinbât ve istidlâl yoluyla çıkarılan hükümler ve tarihi bilgiler
de yer almıştır.
3. Şiirle istişhâd metoduyla bazı lafızları açıklamak ve bazı garip lügatları izah
etmek de bu dönemin bir başka özelliğidir.
4. Tâbiîler Kur’ân’da geçen kıssalarla manası müphem olan âyetlerin tafsilatını
öğrenebilmek için Ehl-i kitap âlimlerine fazla müracaatta bulunmuşlardır.
Dolayısıyla isrâiliyat denilen gayr-i İslâmî bilgiler, sahâbe dönemine kıyasla
daha çok bu devirde Kur’ân tefsîrine girmişti.
5. Bu dönemde de tefsîr, henüz tedvin edilmiş değildi. Tefsîre dair haberler
yine şifâhî olarak aktarılmıştı. Ancak bu haberler, Mekke, Medine ve Kûfe
gibi belli başlı ilim muhitlerinde yerleşmiş olan ashâbın ileri gelenleri tarafından rivâyet edilmiş; böylece tâbiûn dönemindeki rivâyetlerde bir ekolleşme meydana gelmiştir.
6. Tâbiiler herhangi bir Kur’ân âyetini tefsîr ederken bazen de kıyas yolunu
kullanırlardı. Yani bildikleri bir âyetin tefsîrinden hareketle çıkarsama
yöntemiyle tefsîr etmeye çalışıyorlardı. Bu da tâbiiler döneminde boşlukların doldurularak tefsîre yeni birçok görüşün ilave edilmesi anlamına gelmektedir. Doğru yanıt C'dir.

Tefsîr daha önce belirttiğimiz gibi tedvîn edilmeden yani yazıya geçirilmeden önce ashâb ve tâbiûn döneminde sözlü nakil yoluyla aktarılıyordu. Etbâu’ttâbiîn dönemine gelindiğinde ise tefsîr rivâyetleri artık yavaş yavaş bir araya toplanarak yazılmaya başlanmıştı. Bu, tefsîr açısından çok önemli bir adımdı. Çünkü sözlü olarak yapılan nakiller zamanla unutulabilir veya değiştirilebilir, eksiltme ve çoğaltma gibi durumlarla karşılaşılabilirdi. Oysa nakledilecek bilgiler yazıyla tespit edilip korunduğu zaman artık bu tür olumsuzluklar söz konusu değildir. Tefsîre dair birikim tedvin edilmesine edilmişti belki ama bu, 150 yıla yakın bir gecikmeyi de beraberinde getirmişti. Zira ilk iki nesil boyunca şifâhen nakledilen tefsîr rivâyetleri, ancak etbâu’t-tâbiîn döneminde tedvin edilebilmişti. Tabii ki bunun da bir takım sebepleri vardı:

Hicrî 126 (743-744) yılında San’a’da doğan Abdurrezzak ilk tahsilini aile çevresinde yapıp yirmi yaşlarında ilmî seyahetlere çıkmıştır. Hicâz, Şâm ve Irak gibi ilim merkezlerinde Ma’mer b. Râşid, Süfyânu’s-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne, Mâlik b. Enes ve diğer âlimlerden hadis ve fıkıh ilimleri tahsil etmiştir. Bunlar arasında kendisinden en çok yararlandığı hadis âlimi Ma’mer b. Râşid’dir. Kaynaklar Abdurrezzak’ın söz konusu âlimin yanında tam sekiz sene kalarak ondan on bin hadis yazdığını kaydetmektedirler. Ancak Ahmed b. Hanbel, Abdurrezzak’ın ömrünün sonuna doğru gözlerini kaybettiğini, dolayısıyla görme yetisini kaybettiği andan itibaren, ondan yapılan nakiller konusunda itiyatlı davranılması gerektiğini belirtmektedir. Çünkü Ahmed b. Hanbel’e göre Abdurrezzak’ın kitabında bulunmayan bazı hadisler, gözlerini kaybettikten sonra kendisinden nakledilmeye başlanmıştır. Bu da ister istemez akla bir takım kuşkuların gelmesine sebebiyet vermektedir. Ancak bütün bunlara rağmen Yahyâ b. Ma’în, Ali b. el-Medinî, İshak b. Râhûye ve Züheyr b. Harb gibi hadis bilginleri Abdurrezzak’tan rivâyette bulunmuşlardır. Hadis ilminde böylesine önemli bir mevkiye sahip olan söz konusu âlim, yazmış olduğu Kur’ân tefsîriyle de tefsîr tarihindeki yerini almıştır. Bu zâtın vefat tarihi de 211/828 olarak zikredilmektedir. Doğru yanıt E'dir.