TEFSİR TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 5

Erken dönem rivâyetlerinde, âyetleri anlamada nüzûl sebeplerini bilmenin çok önemli olduğunu vurgulayan pek çok ifade bulunur. Bunlardan birinde İbrahim et-Teymî’nin rivâyet ettiğine göre, yalnız başına kaldığı bir gün Hz. Ömer, ümmetin problemleri üzerine düşüncelere dalmıştı. İbn Abbas’a haber gönderip yanına çağırttı ve ona; “Peygamber’i, Kitab’ı ve kıblesi bir olan ümmet, nasıl olur da birbirine düşer?” diye sordu. İbn Abbas ona şu cevabı verdi: “Ey müminlerin Emiri! Biz, kendilerine Kur’ân’ın indiği insanlarız. İnen kitabı okurduk; okuduğumuz âyetlerin ne ya da kim hakkında indiğini pekâlâ bilirdik. Ne var ki bizim ardımızdan, Kur’ân’ı okuyan, ancak âyetlerin ne ya da kim hakkında indiğini bilmeyen insanlar gelecektir. Bunlardan her bir grubun kendine özgü görüşleri olacaktır. Öyle olunca da insanlar arasında ihtilaf baş gösterecek, ihtilaflar baş gösterince de insanlar birbiriyle savaşa tutuşacaktır.” Hz. Ömer, İbn Abbas’ın bu sözlerini beğenmeyip onu azarladı. İbn Abbas da halifenin yanından ayrıldı. Daha sonra Hz. Ömer, İbn Abbas’ı tekrar çağırdı ve görüşlerine katıldığını söyleyerek ondan, sözlerini tekrar etmesini istedi (Saîd b. Mansûr, 1404 h.). Bu sözden etkilendiği ya da esasen bu kanaati kendisinin de paylaştığı anlaşılan Hz.Ömer, konuyu daha kapsamlı olarak şöyle vurgular: “Müslüman toplumlarda cahiliyeyi bilmeyenler zuhur ettiğinde İslâm ilmek ilmek çözülmeye başlar.” (Reşid Rıza, 1990).

Esbâbu’n-Nüzûlle İlgili Bazı Sorunlar ve Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Nüzûl sebepleri, Kur’ân’ın iniş sürecinde vukû bulmuş olaylarla ilgili bir kavramdır. Hz. Peygamber’in peygamberliğinden önce geçen ya da Peygamber efendimizin vefatından sonra meydana gelen olaylardan herhangi birisi, Kur’ân’da herhangi bir âyet için nüzûl sebebi olamaz. Meselâ Fîl sûresinin, Ebrehe ve askerlerinin Kabe’ye yaptığı saldırı sebebiyle; Kehf sûresinin de ashâb-ı kehf olayı münasebetiyle nâzil olduğu söylenemez. “Muhakkak ki Biz her şeyi bir kader (muayyen bir ölçü) ile yarattık. Bizim buyruğumuz, bir anlık bakış gibi bir tek sözden başka bir şey değildir. Andolsun ki Biz, sizin benzerlerinizi hep helâk ettik. Düşünüp ibret alan yok mudur?” (Kamer (54), 49-51) âyetlerinin nüzûl sebeplerinden birisinin de Kaderîlerle ilgili olduğunun rivâyet edilmesi (Sa’lebî, 2002) doğru değildir; çünkü Kaderîler, Hz. Peygamber döneminden çok daha sonra teşekkül etmiş bir fırka olup âyetin indiği dönemde henüz ortada yoklardı.

Kelime olarak nesh, yok etmek, gidermek, bir şeyi bir yerden başka bir yere nakletmek ve yazmak gibi anlamlara gelmektedir. Görüldüğü gibi hepsinde varolan temel anlam, yer değiştirmedir. Dinî bir terim olarak da nesh, herhangi bir şer’î hükmün yerine başka bir şer’î hükmün gelerek öncekinin ortadan kalkması anlamındadır. Sahabe döneminde nesh, en geniş lügavî anlamıyla kullanılmakta idi. Mutlakın takyîdi, mücmelin beyanı, tahsîs, tedricîlik gibi hususlar buna dâhildi; ancak daha sonraları bu ifade bir usûl terimi gibi kullanılmaya başlanmıştır. Bir usûl terimi olarak düşünüldüğünde hükmü kaldırılmış olan âyete mensûh, hükmü ortadan kaldıran âyete de nâsih denmektedir. Bu yaklaşım, tefsîr usûlü kaynaklarında da kullanılmış ve hüküm ifade eden bir âyetin, başka bir âyetin hükmü ile kaldırılması anlamında genel bir nesh tanımı haline gelmiştir.

Kelime olarak nesh, yok etmek, gidermek, bir şeyi bir yerden başka bir yere nakletmek ve yazmak gibi anlamlara gelmektedir. Görüldüğü gibi hepsinde varolan temel anlam, yer değiştirmedir. Dinî bir terim olarak da nesh, herhangi bir şer’î hükmün yerine başka bir şer’î hükmün gelerek öncekinin ortadan kalkması anlamındadır. Sahabe döneminde nesh, en geniş lügavî anlamıyla kullanılmakta idi. Mutlakın takyîdi, mücmelin beyanı, tahsîs, tedricîlik gibi hususlar buna dâhildi; ancak daha sonraları bu ifade bir usûl terimi gibi kullanılmaya başlanmıştır. Bir usûl terimi olarak düşünüldüğünde hükmü kaldırılmış olan âyete mensûh, hükmü ortadan kaldıran âyete de nâsih denmektedir. Bu yaklaşım, tefsîr usûlü kaynaklarında da kullanılmış ve hüküm ifade eden bir âyetin, başka bir âyetin hükmü ile kaldırılması anlamında genel bir nesh tanımı haline gelmiştir.

Âyetlerin nüzûl sebeplerini bilmek son derece önemli ise de bunları bilmeden Kur’ân’ı anlamanın imkânsız olduğunu söylemek doğru değildir. Her şeyden önce, var olan nüzûl sebepleri Kur’ân âyetlerinin yalnızca 500 kadarına tekabül etmektedir. Bu rivâyetlerin de bir kısmı zayıf rivâyetler kategorisindedir. Şâyet âyetlerin anlaşılması vazgeçilmez derecede nüzûl sebeplerine bağlı olsaydı o zaman Kur’ân’da pek çok âyetin bugün bize hitap etmediğini düşünmek gerekecekti. Çünkü âyetlerin büyük ekseriyeti hakkında nüzûl sebepleri bulunmamaktadır. Öte yandan nüzûl sebepleriyle ilgili rivâyetlerin hiç birine sahip olmasak da dinî açıdan Kur’ân’ı anlama noktasında bir eksiklik bulunduğunu söyleyemeyiz. Zira bu konudaki rivâyetlerin pek çoğu, dinin özüne ait değildir. Son olarak, nüzûl sebepleriyle ilgili rivâyetlerin neredeyse tamamına yakını sahâbenin, o dönemdeki olaylarla bu olayları ilgilendiren âyetler arasında kurdukları ilişkileri anlatmaktadır. Dolayısıyla bu tespitler vahyî bilgiler niteliğinde değildir. Kaynağı itibarıyla vahiy olmayan bir eylemin (olaylarla âyetlerin inişi arasında irtibat kurmanın), kaynağı vahiy olan Kur’ân’ın inmesi için zorunlu bir şart olarak gösterilmesi doğru olmasa gerektir. En makul yol, nüzûl sebeplerini, Kur’ân’ı anlamada yardımcı unsurlar olarak görmektir.

Neshi kabul edenler, nâsih ve mensûh âyetlerin, anlam itibarıyla birbiriyle uzlaştırılamayacak kadar çelişkili olması gerektiğini düşünürler. Hatta Kur’ân’daki bazı âyetlerin hüküm itibarıyla birbirinden farklı olduğunu, dolayısıyla bu âyetler arasında nesh ilişkisi bulunduğunu iddia ederler: Oysa Kur’ân’da neshin varolmadığını söyleyenlere göre böyle bir iddia, Kur’ân’da çelişki bulunduğunu söylemekle eş anlamlıdır. Aslında nesh ilişkisi olduğu söylenen âyetlerde tahsîs, takyîd, tedricîlik gibi hususların mevcut olduğunu öne sürerler.

Anlatılan kıssalardan hareketle ortak bir prensibe ulaşmak ve muhataplara genel bir ilke hakkında fikir vermek.

İsrâiliyat’ın Kur’ân Tefsîrine Giriş Yolları

İsrâiliyât tefsîre çeşitli kanallardan girmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:

yorumcular.

ortaya attıkları rivâyetler.

kazanmak için uydurdukları rivâyetler.

rivâyetler.

Nuh

Esbâb-ı nüzûl

Büyük bir zulüm ve baskı altındaki İsrailoğulları’na Hz.Musa'dan sonra İsa peygamber gönderilmiştir.

Hz. Musa

Hükmü kaldırılmış olan âyete

Hükmü ortadan kaldıran âyet

3

Kur’ân’ın ezberlenmesini kolaylaştırmak.

Yüce Allah

Yahudi, Hıristiyan ve diğer kültürlerden İslâmiyet’e giren rivâyetler bütünü

Kur’ân’da kıssaları anlatılan peygamberler, belirli davranışlarıyla şöhret bulmuş toplumlara gönderilmişlerdir. Geldikleri dönem itibarıyla Âdem ilk insan ve ilk peygamber, Nuh ilk resûl, İbrahim ise insanlığın inanç atası olarak öne çıkar. Büyük bir zulüm ve baskı altındaki İsrailoğulları’na Musa, hak dini tahrif eden Yahudilere İsa ve nihâyet müşrik Araplara son peygamber Hz. Muhammed gönderilmiştir. Kuşkusuz adı geçen bu peygamberlerin her biri tarihte milat oluşturan peygamberlerdir. Bunlarla birlikte hayat hikâyeleri hakkında bilgi sahibi olduğumuz ya da olmadığımız pek çok peygamber gelip geçmiştir.

Gerek Kur’ân âyetlerinde ifade edilen hususlar gerekse Hz. Peygamber’in kendi hayatı ve yaşadığı coğrafya dikkate alındığında, bütün bir peygamberlik geleneğinin bize bu en yakın örneğinden hareketle şunu söyleyebiliriz: Her peygamber, belirli bir tarihe ve coğrafyaya gönderilmiştir. Buna bağlı olarak her peygambere, öncelikle kendi tarihsel şartlarını dikkate alan mesajlar gönderilmiştir. Unutulmaması gerekir ki peygamberler, ilahî mesajları öncelikle kendi toplumlarında uygulamak zorundadırlar. Bunun için de kendi kavimlerinin diliyle gönderilir, ilahî mesajları ilk olarak kendi kavimleri üzerinde tatbik ederler. Bu noktada Kur’ân da Hz. Peygamber dönemi tarihsel şartlarını dikkate alan bir üslupla inmiş, bu tarihî dokuya ait örnekleri kullanmış, bu dönemde yaşayanlara yabancı olmayan coğrafî unsurlara vurgu yapmıştır. Bu açıdan bakıldığında Kur’ân, tarihi göz önüne alan bir metindir ve bu açıdan tarihseldir; ancak bu tarihsellik, Kur’ân’ı o dönemin tarihine hapseden bir tarihsellik değildir.