TEFSİR TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 14

MEzhebi tefsir ekolleri;  Mutezili ekol, Şii ekol, Harici ekol, Eşari ekol, Maturidi ekol olarak sıralanmaktadır. İşari ekol mezhebi bir ekol değildir. Doğru cevap D'dir.

Klasik tefsir ekolleri; mezhebî (kelâmî) tefsîr ekolleri, işârî tefsîr ekolü ve fıkhî tefsîr ekolüdür. İctimai tefsir ekolü çağdaş tefsir ekollerindendir. Doğru cevap E'dir.

Çağdaş tefsîr ekolleri konulu tefsîr ekolü, bilimsel tefsîr ekolü ve ictimâî tefsîr ekolü olarak üç kısımda ele alınmaktadır. Doğru cevap B'dir.

Mutezile, Kur’ân tefsîrini özellikle tevhid ve adalet prensipleri üzerine temellendirmiştir. Bu prensiplerin dışında mutezile ekolünün dayandığı en önemli unsur, akıldır. Aklın kudretli bir unsur, insanın da bütünüyle hür ve özgür olduğunu benimseyen mutezile, akıl unsurunu, doktrinlerini tevhid ve adalete uygun olmayan her şeyden temizleme aracı olarak kullanır. Onlara göre, sağlam akıl ile sahih nakil (nass) birbiriyle çelişmez. Şâyet akıl ile nakil arasında bir çelişki ortaya çıkarsa, o zaman nakil mutlaka te’vîl edilmelidir. Doğru cevap C'dir.

Önemli mutezili tefsircileri ve eserleri şöyle sıralanmaktadır: Ebû Müslim el-Isfahânî, Câmiü’tTe’vîl li Muhkemi’t-Tenzîl; Kâdî Abdulcebbâr, Tenzîhu’l-Kur’ân ani’l-Metâ’in; Şerif Murtezâ, Ğureru’l-Fevâid ve Dureru’l-Kalâid; Zemahşerî, el-Keşşâf an
Hakâiki’t-Tenzîl. Bu tefsîrler içerisinde en meşhur olanı, Zemahşerî’nin Keşşâf ’ıdır. İlgili tefsîr, kelimelerin anlamları, etimolojileri ve gramatik tahlilleri ön plana alarak zâhirî anlamı en güzel şekilde tefsîr etmesi, Kur’ân’ın sanat yönünü belağat ilminin verilerinden yararlanarak titiz ve beliğ bir üslupla ortaya koyması açısından kayda değerdir. Doğru cevap A'dır.

İmâmiye Şîasının tefsîr anlayışı, başta imâmet olmak üzere temel inançlarıyla doğrudan ilgilidir. Onlara göre, imâmet, vahiy kurumunun devamı niteliğindedir. Hz. Peygamber vefat edince vahiy kesilmiş ve tebliğ vazifesi sona ermiştir. Ondan sonra dinin hükümlerini uygulama ve dünyada peygamberi temsilen müminleri o hüküm ve emirlere göre idare etme vazifesi, sonraki imâmlara aittir. Doğru cevap A'dır.

İşârî tefsîrin kabul görmesi için müfessirler, şu şartları ileri sürmüşlerdir:
1. Bâtınî anlamın, zâhirî anlama ters düşmemesi.
2. Bâtınî anlamın doğruluğunu teyid eden aklî veya naklî bir delilin bulunması.
3. Bâtınî manaya aykırı dini veya akli bir delilin bulunmaması.
4. Zâhirî mana olmaksızın sadece bâtınî mananın kastedildiğinin iddia edilmemesi gerekmektedir.

Doğru cevap C'dir.

Arap tefsîr literatüründe “et-tefsîru’l-mevzûî” olarak geçen “konulu tefsîr”, Kur’ândaki bir konuyu, Kur’ân’ın temel hedef ve ilkelerine uygun bir şekilde belli usûller çerçevesinde bütüncül olarak araştırıp ortaya koyma yöntemine verilen isimdir. Doğru cevap A'dır.

İctimâî tefsîr ekolü, pozitivizmin büyük oranda etkili olduğu 19. asrın son çeyreğinde ortaya çıkan reaksiyonik bir tefsîr akımıdır. Reaksiyonu iki boyut arzetmektedir: Birincisi, tefsîr geleneğine karşıdır. Bu akım sahiplerine göre, önceki bütüncül tefsîrler, içerdiği malzemeler, gramatik polemikler ve gereksiz bilgiler yüzünden Kur’ân mesajını iletmekten uzaklaşmışlardır. İkincisi ise pozitivizme karşıdır. Pozitivist akılcılığa karşı, Kur’ân’ın akla önem verdiğini ve İslâm’ın akla olan uygunluğunu ispat etmeye çalışmışlardır. Amaçları ise taklit ve geri kalmışlık bataklığına düşen ümmeti islah edip onun yeniden yükselişini sağlamaktır. Doğru cevap E'dir.

Mutezile, Emevîler zamanında, hicri ikinci asırda Hişam b. Abdülmelik zamanında yaşayan Vâsıl b. Ata’nın kurmuş olduğu mezheptir. Hasan Basri’nin ders halkasında yer alan Vâsıl, büyük günah konusunda hocasından farklı bir görüşe sahip olmasından dolayı ondan ayrılmış (itizal), bu yüzden de mezhebe “mutezile” (ayrılanlar) ismi verilmiştir. Bu mezhebin tefsir ekolü de Mutezile ekolü olarak geçer.

Mutezile, düşünce sistemini “usûl-i hamse” (beş temel prensip) üzerine kurmuştur. Bu beş prensip, tevhid (Allah’ın zatında, sıfatlarında ve eylemlerinde tek olduğu inancı), adalet (Allah’ın hayrı yapması, şerrin meydana gelmesinde etkisinin olmaması), va’d-vaid (Allah’ın sözüne sadık kalması), menzile beynel menzileteyn (büyük günah işleyenin ne kâfir ne de mümin olacağı yani, fasık olduğu) ve emr-i bil ma’ruf ve nehyi ani’l-münkerdir (iyiliği emretmek, kötülüklere engel olmaktır).

Şîa, kelime olarak “taraftar” anlamına gelip terim olarak ise Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz. Ali ve Ehl-i beytini halifeliğe layık gören ve halifelerin Hz. Ali soyundan gelmesi gerektiğine inanan topluluğun genel adıdır. Şîa, kendi içinde mutedil ve aşırı olmak üzere iki temel kola ayrılır. Bunların da birçok alt grubu vardır. Şîa’nın genel olarak diğer mezheplerden ayrıldığı temel nokta,  mâmet/halifelik meselesidir. Tefsîr bağlamında Şîa’nın büyük bir çoğunluğunu temsil eden 
İmâmiyye Mezhebî önem arzetmektedir.

Ekol kavramı, bir bilim ve sanat dalında ayrı nitelik ve özellikleri bulunan yöntem ve akım anlamına gelmektedir

Bir önceki bölümde anlatılan dirâyet ve rivâyet yöntemleri, Tefsîr’in temel
ekollerini oluşturmaktadır. Bunların yanında zaman içerisinde özellikle dirâyet
tefsîr yönteminin alt ekolleri olarak daha dar çerçeveli; ancak derinlikli yeni ekoller ortaya çıkmış; zamanla kendi içerisinde yöntem ve prensipleri geliştirilmiş, temsilcileri oluşmuş ve belli bir literatüre sahip olmuştur.

İslâm toplumu içerisinde gelişen fırkaların tümü için Kur’ân ve Sünnet vazgeçilmez iki kaynak olduğundan, Ehl-i Sünnet başta olmak üzere Şîa, Mutezile ve Hâricîler kendi mezheplerinin doğruluğunu ıspatlamak için bu iki kaynağa başvurarak görüşlerini bunlarla temellendirmek zorundaydı. Bu zorunluluk bir taraftan Kelâm ilmi içerisinde bir gelişmeye sebep olurken, diğer taraftan tefsîr bağlamında her grubun Kur’ân’ı tefsîr yöntemini de beraberinde getirmiştir. Her grup kendi mezhebine göre bir tefsîr geleneği oluşturmuş, böylece tefsîr ekolleri içerisinde, “mezhebî tefsîrler” alanı yerini almıştır. Başta Ehl-i Sünnet olmak üzere Şîa, Mu’tezile ve Hâricîye ekolleri büyük oranda sistemleşmiş, diğerleri ise Kelâmî fırka düzeyinde kalmıştır.

Tefsîr ilminin genel yorumlama yöntemlerinin (dirâyet ve rivâyet) dışında Kur’ân âyetlerinin belli bir kısmıyla alakalı olarak özel açıklama biçimlerine sahip ekoller ortaya çıkmıştır. Bu açıklama biçimlerinin birçoğu, tefsîr tarihinin başlangıcına kadar uzanır. Çağdaş döneme kadar gelişen bu akımlar, klasik tefsîr ekolleri olarak adlandırılır. Bu ekoller, mezhebî (kelâmî) tefsîr ekolleri, işârî tefsîr ekolü ve fıkhî tefsîr ekolüdür

Tefsîr bağlamında Şîa’nın büyük bir çoğunluğunu temsil eden İmâmiyye Mezhebî önem rzetmektedir.İsna aşeriyye ve Caferiyye gibi adlarla da anılan İmâmiyye mezhebi, Hz. Peygamberin hayatında iken, kendisinden sonra halifeliğe (imâmet) Hz. Ali’nin geçmesini açıkça beyan ettiğine; Ali’den sonra da hilafetin onun çocuklarına geçmesi gerektiğine inanan Şîa koludur. Daha açık bir ifade ile Hz. Ali’den sonra on iki imâmın halife, 12. imâm Muhammed Mehdî’nin de kayıb ve beklenen imâm olduğuna inanmaktadırlar.

Üçüncü halife Hz. Osman’ın şehid edilmesinden sonra yeni halifenin seçimi konusunda sahabe arasında ihtilaf baş göstermiş, bir kısmı Hz. Ali’nin; bir kısmı da Hz. Muaviye’nin halife olmasını istemiştir. Tartışmalar büyümüş, sonra iki grup Sıffin savaşını yapmıştır. Yenilmek üzere olan Hz. Muaviye’nin hilesiyle bilirkişinin hakemliğine başvurulması önerilmiş, bu nedenle Amr b. As ve Ebû Musa el-Eşari
hakem tayin edilmiştir. Bu olaya tarihte “tahkim olayı” denmektedir. Tahkim olayını Hz. Ali’nin kabul etmesinden dolayı Hz. Ali taraftarları (Şîa) arasından hilafetin zaten Hz. Ali’ye ait olduğunu; onun bu tahkim olayını kabulüyle hata ettiğini ileri süren ve Şîa’dan ayrılan yeni bir fırka oluşmuştur. “Hüküm, Allah’ındır” sloganıyla ayrılan fırka, Hz. Ali’ye bu tahkim olayına razı olmaması gerektiğini söylemiş, kabul görmeyince de Kufe’den ayrılarak “Harura” denilen yere çekilmişlerdir. Bölgeye nispetle bu fırka, Haruriyye, Hz. Ali’den ayrılmasına nispetle de Hâriciyye olarak isimlendirilmiştir.

İşârî tefsîr yöntemi, Kur’ân’ı mutasavvıfların (sufilerin) yorumlama tarzıdır. Âyeti, zâhirinden çıkan anlamın ötesinde mutasavvıfın keşf ve ilham yoluyla elde ettiği bilgiyle yorumlamasını ifade etmektedir. Bir anlamda metnin bâtınî anlamının keşfidir. Bu yöntemde yorumlama tarzı, işaret ve remz; yorumlamanın kaynağı, keşf ve ilham; ortaya çıkan bilgi ise “hakikat, latife ve sır” olarak adlandırılmaktadır.

En önemli işârî tefsîrler şunlardır: Sehl b. Abdullah et-Tüsterî, Tefsîru’lKur’âni’l-Azîm; Abdurrahman es-Sülemî, Hakâikü’t-Tefsîr; Kuşeyrî, Letâifü’lİşârât; Necmüddin ed-Dâye, Bahru’l-Hâkaik ve’l-Me’ânî; Nimetullah Nahcivânî, el-Fevâtihu’l-İlâhiyye; İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Beyân.