Yağ Bitkileri

Hayvansal yağlar dünya yağ üretim ve tüketiminin % 15-18’ini, geri kalan % 82-85’ini ise bitkisel yağlar karşılamaktadır.

Dünyadaki önemli yağ bitkileri ve taşıdıkları yağ oranları ile şöyledir: Zeytin (% 21), palm (% 50), ayçiçeği (% 36), çiğit (% 21), soya (% 21), yerfıstığı (% 50), susam (% 50), kolza (% 45), aspir (% 25), haşhaş (% 50), keten (% 38), kenevir (% 30), pelemir (% 25), ızgın ( % 30), ketencik (% 32), hintyağı (% 55) ve tütün (% 38).

Bugün tüketilen yağların % 30’unu soya, % 32’sini palmiye, % 14’ünü kolza, % 8’ini ayçiçeği, % 4’ünü yerfıstığı, % 4’ünü çiğit, % 2’sini hurma çekirdeği, % 2’sini hindistan cevizi ve % 2’sini de zeytin oluşturmaktadır.

Soya>Kolza>Ayçiçeği>Yerfıstığı şeklinde verimlilik oranları sıralanır.

Tüketilen bitkisel yağ miktarı 1.300 bin ton olup bu yağın 850 bin tonu ithal edilmekte ve 450 bin tonu ise iç kaynaklardan karşılanmaktadır.

Ayçiçeği başta Rusya Federasyonu ve Ukrayna olmak üzere Romanya, Macaristan ve Bulgaristan gibi Doğu Avrupa ülkelerinde; İspanya, Fransa ve İtalya gibi Akdeniz ülkelerinde ve ayrıca Arjantin, ABD, Hindistan, Çin ve Türkiye gibi ülkelerde yetiştirilmektedir.

Ayçiçeği aynı zamanda bir yem ve süs bitkisidir. Yağı alındıktan sonra küspesi çok besleyici bir hayvan yemidir. Ayçiçeği çerez olarak da kullanılır. Sapları ve tablası kâğıt sanayinde selüloz kaynağı olarak faydalanıldığı gibi, yakacak olarak da kullanılmaktadır. Ayçiçeği külü inorganik madde, özellikle potas (K2O) açısından zengin olduğu için gübre olarak da yararlanılır. Ayrıca ayçiçeği sapları sundurma, gölgelik ve benzeri gibi inşaat yapımlarında da değerlendirilir.

Anavatanı Amerika ve Meksika’dır. 1569’larda İspanyollar Avrupa’ya getirmiş ve süs bitkisi olarak yetiştirmişlerdir. 18. asrın sonlarında Rusya’da kültüre alınmıştır. Türkiye’ye, I. Dünya Savaşı sonrası Romanya ve Bulgaristan göçmenleri tarafından getirilmiştir. Önce Trakya’da yetiştirilmiş, sonra Anadolu’ya geçmiştir. Ayçiçeği en fazla Marmara, Trakya İç Anadolu Bölgesi’nde yetiştirilmektedir.

Meyve kabuğu sert yapılı, rengi beyaz, siyah, grimsi-siyah veya alaca olabilir. Tohumlar odunlaşmış bir kabuk içerisinde bulunurlar. Tohumların % 30-40’ı kabuk, % 60-70’i içtir. Bin dane ağırlığı çerezlik veya yağlık oluşlarına göre 35-200 g arasındadır. Yağlık çeşitlerde tohumlukların bin dane ağırlıkları 80-90 g arasında olmalıdır. Çerezlik çeşitlerin bin tohum ağırlıkları yüksektir.

Bu türler; Sanbro, Coban, P-4223, İsera, Meriç-2002, Sirena’dır.

Ayçiçeği iyi gelişmemiş bir kazık-köke sahiptir. İyi gelişmiş kuvvetli yan kökleri de vardır. Bunlar üzerinde ince tali kökler oluşur. Kökler 150-250 cm gibi çok derinlere kadar uzayabilir. 30-60 cm’lik derinlikte yoğunlaşmış olan saçak kökler toprağı sıkıca tutarlar.

Kültür formlarında dekara 4-6 ton sap verilirken en fazla sap verimi yerli “alaca” ayçiçeği çeşidinde olup, dekara 10 ton sap alınabilir.

Çiçeklerde erkek ve dişi organlar bir aradadır. Bu çiçekler hermafrodit olup, fertildir. Bir fertil çiçek kendi polen tozu ile kendi dişi organını dölleyemez. Ancak yanındaki çiçeğin poleniyle döllenebilir. Bu nedenle ayçiçeğinde % 100 yabancı döllenme hâkimdir.

Ayçiçeği türleri dekoratif, yabani ve kültürü yapılan çeşitler olarak üçe ayrılır. Kültürü yapılanlar da çerezlik ve yağlık olarak ikiye ayrılır. Yağlıklar ufak, ince kabuklu ve yuvarlağımsı, çerezlikler ise daha iri, sert kabuklu ve uzun meyve şekillidir.

Ayçiçeği çeşitleri vegetasyon bakımından üçe ayrılır. Erkenci çeşitler 70-110 günlük, ortacı çeşitler 110-150 günlük, geççi çeşitler 150-165 günlüktür.

Ayçiçeği aynı tarlaya üst üste ekilmesi toprağın fakirleşmesine ve hastalıklarının artmasına neden olur. İyi verim için ekim nöbeti yapılmalıdır. Bu nöbetler şu şekilde olmalıdır:

Buğday +Ayçiçeği + Fiğ + Mısır

Şeker Pancarı + Ayçiçeği + Buğday + Fiğ

Çeltik + Ayçiçeği + Kavun-karpuz + Pamuk

Pamuk + Buğday + Ayçiçeği + Baklagil

Hasat için tablanın, gövdenin ve yaprakların tamamen kahverengine dönüşmüş olması ve danedeki nem oranının % 9-10’a düşmesi gereklidir. Dane neminin % 10’un altında olması şarttır. Türkiye’de Nisan başı, Mayıs ortasında ekilen ayçiçeği genelde Ağustos sonu ve Eylül ayında hasat edilir. Hasatta buğday biçerdöveri ayarlanarak kullanılır.

Susam üretiminin %21.4’ü Sudan, %18’i Hindistan, %14.8’i Myanmar, %7.5’i Tanzanya, %0.3’ü ise Türkiye'de gerçekleştirilir.

Tohumlarında % 55-60 yağ ve % 25 protein vardır.

Likit olarak kullanıldığı gibi, margarin sanayinde de kullanılmaktadır. Yağı hoş kokulu ve sarı renklidir. Sesamin zirai mücadele ilaçlarının insektisit etkilerini artırır. Sesamol ise antioksidant etkisiyle susam yağının bozulmasını önler. Yemeklik yağ sanayinde kullanımından ziyade, tahin ve tahin helvası üretiminde ve kuru pasta, simit gibi unlu gıdalara çeşni vermek için kullanılır. Şekerleme ve hamur işleri sanayinde çeşni, çerez ve aroma için yararlanılır. Aynı şekilde bisküvi sanayinde de kullanılmaktadır. Ayrıca kozmetik ve sabun yapımında da yararlanılır. Küspesi kaliteli bir hayvan yemidir.

Türkiye’de en fazla ekim %35’lik payla Güneydoğu’da yapılmakta, bunu %30’la Akdeniz, %25’le Ege ve %10’la Marmara takip etmektedir. Şanlıurfa’dan sonra en fazla ekim Adana, Antalya, Çanakkale, Muğla, Edirne, İçel, Balıkesir, Manisa, İzmir ve Aydın illerinde yapılmaktadır.

Susam meyvesine kapsül adı verilir. Çiçeklerin aksine kapsüller yukarıya doğru bakar. Meyve, 2 karpellilerde 4, 4 karpellilerde 8 gözlüdür. Olgunlaşma öncesi yeşil olan meyve olgunlaşmayla birlikte, kahverengi esmer bir renge dönüşür. Meyveler uç kısımlarından ve karpel bağlantı yerlerinden çatlar. Kapsüller dik durduğundan rüzgar veya bitkilerin sarsılması halinde tohum dökme olayı pek görülmez.

Susam tohumları keten tohumuna çok benzerler. Ancak üzeri kaygan ve parlak değil, bilakis pürüzlüdür. Tohum renkleri beyaz, sarı, kahverengi ve siyah olur. Beyaz tohumların yağ oranı daha fazladır. Tohumları oldukça küçük olup, bin dane ağırlığı 2.5-5 g’dır.

İkisi uzun, ikisi kısa ipçikli olan 5 adet erkek organı vardır. Üzeri tüylü 2 parçalı tepeciğe sahip bir adet de dişi organı bulunur. Kendine döllenme hakim olup, %4 oranında yabancı döllenme olabilir. Çiçeklenme aşağıdan yukarıya doğrudur. Çiçeklenme bitki çıkışından 1-1.5 ay sonra olur. Çiçek açma ve döllenme aynı gündür.

Susam sıcağı çok sever. Tropik ve subtropik iklim kuşağının sıcak bölgelerinde yetişir. Yıllık sıcaklık isteği 6000°C’ye yakındır. 90-120 günlük gelişme devresinde aylık sıcaklık ortalamasının 20°C’nin altına düşmemesi ve tohumların çimlenmesi için en az 12-15°C, optimum 20-25°C olması gereklidir. Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkından olumsuz etkilenmekte ve gelişme süresi uzamaktadır.

Susam en çok pamuk, ayçiçeği, yerfıstığı, tahıllar (buğday, arpa, mısır ve çeltik) ve kanola ile ekim nöbetinde yer alabilmektedir.

Kapsüller sararır, alt yapraklar dökülür, meyvelerin ucu çatlarsa susam hasada gelmiştir. Hasat, elle söküm veya toprağa yakın yerden kesim suretiyle yapılmaktadır. Hasat edilen bitkilerin, üst kısımlarındaki kapsüller bir süre gelişmeye devam ettiğinden, 15-25 tanesi bir araya bağlanarak, temiz bir zeminde 5-7 gün süreyle baskıya alınır. Baskıdan çıkarılan demetler beton veya düz bir zemin üzerinde 8-10 demet bir arada tokurcun yapılır. Harman için demetler 8-15 gün sonra branda veya temiz örtüler üzerinde silkelenir.

Yerfıstığı yetiştiren ülkelerin başında Hindistan ve Çin, Nijerya, Sudan ve Tanzanya ön sıraları almaktadır. Bunları Myanmar ve Senegal izlemektedir. Asya ülkeleri ekimin yaklaşık %11’ini, üretimin ise % 46’sını karşılamakta, bunu Afrika ülkeleri sırasıyla % 20 ve %11.5 olarak takip etmektedir.

Yerfıstığı %47-55 oranında yağ içerir. Bu yağ yemeklik olarak katı ve sıvı halde kullanılır. Küspesi iyi bir hayvan yemidir. Kabuklarından suni tahta yapılır. Yerfıstığı tohumları riboflavin, thiamin, niacin ve E vitaminlerini içerir. Fıstık yağı balık konserveciliğinde, bisküvi, pasta, şekerleme imalinde kullanılır. Zeytin yağından daha ince ve akıcıdır. Yerfıstığı samanı iyi kalitede bir kaba yemdir. Yumurta tavukları için hayvansal protein ilave yemlerinin yarısı yerine yerfıstığı küspesi kullanılabilir. Azot bakterileriyle diğer baklagiller gibi toprakta nitrojen biriktirir. Kendinden sonraki bitkiye otsuz, iyi kabartılmış bir toprak bırakır. Tohumları kavrularak çerez şeklinde tüketilir.

Yerfıstığı üretiminin en yoğun olduğu yer Akdeniz bölgesidir. Türkiye’de üretilen toplam yerfıstığının yaklaşık %70’ini Akdeniz bölgesi vermiştir. En fazla yerfıstığı ekilen il Adana olup, bunu İçel, Aydın, Antalya, Hatay ve Muğla illeri takip etmektedir.

Yerfıstığı tropik, subtropik ve ılıman iklimin sıcak kuşaklarında yetiştir. Sıcaklık ve güneş isteği fazladır. Yıllık toplam 5500-6000°C ve aylık ortalama 20°C sıcaklık ister. Çimlenme sıcaklığı en az 12-13°C’dir. Yerfıstığı hafif bünyeli, gevşek yapıda, süzek, kumlu-tınlı bünyeye sahip topraklarda iyi yetişir.

Hasat zamanı; yaprakların sarardığı, danelerin koyu renge dönüşüp normal iriliğini aldığı ve kapsüllerin iç zarında kahverengi çizgilerin görüldüğü devredir. Yerfıstığı hasadında söküm işlemi özel olarak yapılmış fıstık sökme aletiyle olduğu gibi, kulağı çıkarılmış tek soklu pulluk, bel, kürek veya ele de yapılabilir.

Tohumlarında %17-24 yağ, %40 protein vardır.

ABD, Brezilya, Arjantin, Hindistan ve Çin dünya üretiminin % 90’dan fazlasını sağlamaktadır.

Yağı margarin sanayinde kullanıldığı gibi, likit olarak kızartmalarda, hamur işlerinde, mayonez hazırlanmasında kullanılmaktadır. Soya yağı hidrojene edilerek tereyağına benzer margarin elde edilmektedir. Soya proteini önemli amino asitlerin tamamını kapsamaktadır. Ayrıca soya yağından sabun, mum, zamk, kandil yağları, proteinden; kağıt yağmurluklar, plastik maddeler yapılır. Küspesi insan gıdası ve hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Vitamince zengin bulunan küspede lesitinin bulunması genç hayvanların gelişmesini sağlar. Soya unu ekmekçilikte ve pastacılıkta kullanılır. Soya proteini gerekli amino asitleri yeterince içerdiğinden biyolojik değeri % 70-80 olarak oldukça yüksektir. Soya kazein ve yağ içerdiğinden süte benzer bir madde elde edilir. Renk, koku ve tat bakımından süte çok benzeyen bu maddeye soya sütü denir. Bu sütten yoğurt, ayran, kaymak, peynir ve süt tozu yapılır.

Soya, farklı iklim bölgelerine uyumlu, çok değişik özellikteki çeşitleriyle dünyanın pek çok yerinde başarıyla yetiştirilmektedir. Mayıs-Eylül aylarında ortalama günlük sıcaklığın 25°C olduğu yerlerde iyi yetişir. 18°C nin altındaki ve 40°C’nin üstündeki sıcaklıklar soyanın gelişimini engeller. Vegetasyon boyunca 550-600 mm suya ihtiyacı vardır. Bu nedenle, Karadeniz hariç diğer yerlerde sulama ile tarımı yapılabilir. Ekim için Nisan sonları iyidir. Soyada 29°C’den yüksek gece sıcaklığı verimde % 10 düşmelere neden olabilir.

Kumlu-killi topraklar soya için en iyi yetişme ortamıdır. Soya asitli topraklarda iyi gelişemez.

Soya pamuk, buğday, mısır, yerfistığı, patates ve şeker pancarı ile ekim nöbetine girer. Uygulanan ekim nöbeti sistemleri şunlardır:

Pamuk+Buğday+Soya

Buğday+Soya+Mısır

Yaprakların sararıp dökülmesinden 4-5 gün sonra hasada başlayıp hemen bitirilmelidir. Hasat dönemi Eylül-Ekim aylarına denk gelir. Hasat için en uygun nem %13-14’dür. Hasat biçerdöverle yapılır. Biçim yüksekliği alt baklaları alacak şekilde ayarlanmalıdır.

Kolza, Kanada, Fransa, Almanya, İngiltere, İskandinavya ülkeleri, Danimarka, Çin, Hindistan ve Pakistan ile Avustralya’da geniş alanlarda ekilir. Kanada, Çin ve Hindistan dünya ekim alanının %72’sini, üretimin ise ancak % 43’ünü sağlayabilmektedir. Ekilişin %12’sini karşılayan Avrupa ülkeleri ise kolza üretiminin %31’ini vermektedirler.

Kolzanın yağı, yemeklik olarak sıvı ve katı halde, margarin olarak kullanılır. Uzun yıllar kuzey Avrupa ülkelerinde petrol ve türevleri yerine makine yağı ve yakıt olarak tüketilmiştir. Dünyada biyodizelin %84’ü kolza yağından üretilmektedir. Kolza yağı sabun sanayinde, dericilikte, boya sanayinde vernik ve cila yapılmasında ve tıpta kullanım alanı bulmuştur. Küspesi % 40 protein içerdiği için yem rasyonlarında çok kullanılır. Yem bitkileriyle karıştırılarak yeşil yem olarak veya kuru ot olarak da hayvan beslenmesinde yararlanılır. Sapları yakacak ve altlık olarak da kullanılır.

Kolza kışlık tahılların yetiştiği bölgelerde yetişebilir. Kar örtüsü altında -15, -20°C ye dayanabilir. Kışı geçirebilmesi için rozet oluşumunu tamamlaması gerekir. Sıcaklık isteği kışlık kolzada 2300-2500°C’dir. Kışlıklar orta derecede yağış alan yerlerde sulanmadan yetişebilir. Kurak geçen ilkbaharda çiçeklenmede iki kez sulanırsa önemli verim artışı olur. Orta bünyeli, humus ve besince zengin, kireçli ve kumlu tınlı topraklar kolza için idealdir, tuza dayanıklıdır.

Kışlık kolza Mayıs sonu veya Haziran başı, yazlık kolza Temmuz’da hasat olgunluğuna gelir. Elle hasatta ana sap ve yan dallar iyice sarardığında, üstte olgunlaşmamış kapsüller olsa da hasad hemen yapılır. Elle hasatta orak, tırpan vb. aletlerle dipten kesilir ve serilmiş çadır veya branda bezleri üzerinde kurutulur. Sonra harman makinelerinden geçirilen tohumlar elenir, yabancı cisimlerden temizlenir, çuvallarda depolanır. Biçerdöverle de hasad yapılabilir.

Aspir en çok Kazakistan, Rusya ve Hindistan’da ekilmektedir. Bu ülkeleri Meksika ve Tanzanya takip eder.

Yemeklik olarak tüketilir. Bitkisel yağ açığının kapatılmasında ayçiçeği, kolza gibi aspir de alternatif yağ bitkisidir. Son yıllarda biyodizel üretimine yönelik yağ bitkileri içerisinde kolzadan sonra aspir de önemli yer almaktadır. Aspir çiçekleri renk maddesi olarak yemeklerde özellikle de çorbalarda kullanılır. Tekstil sanayinde boyamada solmayan doğal boya olarak da faydalanılır. Halk arasında yalancı veya yabani safran olarak da adlandırılır. İkinci pres yağları sabun, vernik ve boya sanayinde teknik amaçla tüketilir. Küspesinde % 40 protein, % 7 yağ bulunur, iyi bir hayvan yemidir.

Kolza hariç diğer yağ bitkilerine göre soğuğa daha fazla dayanır. Bu sebeple kışlık da ekilebilir.  İlkbaharda da erken ekilir. 600 mm yağış ister. Taban arazilerde 300 mm yağışla uygun verim alınır. Çimlenmesi için 4-5°C yeterli ise de, 8-9°C’de 10 günde çimlenir. Fide devresindeki -7°C düşük sıcaklıklara toleranslı bir bitkidir. Çiçeklenmede sıcaklık isteği 24-32°C’dir. Aspir drenajı iyi, kumlu ve killi topraklarda iyi yetişir. Tuzlu topraklara dayanıklıdır.

Aspir tahıllarla, Orta Anadolu ve geçit bölgelerinde buğdayla ekim nöbetinde yer alabilir. En fazla uygulanan ekim nöbeti Nadas+Aspir+Buğday veya Buğday+Aspir+Buğday’dır. Baklagillerden fiğ, nohut ve mercimek de ekim nöbetinde değerlendirilebilir.