Tütün, İlaç ve Baharat Bitkileri

Türkiye dünyadaki en önemli ve en fazla Şark ve Türk tipi kalite tütünü yetiştiren ülkedir. Bulgaristan, Yunanistan ve diğer Balkan ülkeleri ile Zimbabwe’dir. Bu ülkeler Türkiye’nin önemli rakipleridir. Ancak üretimleri sınırlıdır. Ayrıca Ege ve Karadeniz tütünleri bu ülkelerin tütünlerinden daha üstündür.

Phytin: Tütün tohumlarından elde edilen ve tüberkiloz (verem) tedavisinde kullanılan madde(ilaç).

Tütün yaprakları yetiştirilip olgunlaştıktan sonra hasad edilir ve kurutma, tavlama, işleme, denkleme gibi bir seri işlemlere tabi tutulduktan sonra fermentasyon geçirir ve kullanılabilecek hale gelir. Tütün yapraklarından sigara, pipo, puro, enfiye ve nargile olarak yararlanılır.

Tütünde kalite denildiğinde, tütün içimine olumlu etkide bulunan ve insan sağlığına daha az zarar veren, tat, koku, renk ve doku gibi tütünün aromasına, içimi- ne etki eden iyi özellikler anlaşılır. Bunlar düşük nikotin, düşük azotlu ve proteinli maddeler, yüksek karbonhidratlar, özellikle şekerler, reçineler, eterik yağlar ve tanenler gibi maddelerdir.

Tütün hasadına tütün kırımı denir. Kalite tütünleri el el hasat edilir. Dolgu tütünlerinin hasadı birkaç elde yapılır. Tütün kırımı erkenden el el yapılır, öğle saatlerine doğru kırılan tütünler dizilir, Öğleden sonra kırılanlar ise akşamları dizilir, gölgede veya güneşte kurutulur. Yabancı tütünler sökülerek hasat edilir ve yaprakları koparılır, dizildikten sonra hangar ve fırınlarda kısa zamanda kurutulur.

Tütünler fermantasyon geçirmeden olgunlaşmazlar, olgunlaşmayan tütünler içilemez, ot gibi kokar ve acıdırlar. Fermantasyon bir oksidasyon olayıdır. Fermantasyon geçiren tütünlerde gerçek kalite ortaya çıkar. Tütün yaprağı içilebilecek kıvama gelir ve aromayı kazanır.

Tohumlarında %50-55 yağ bulunur. Tohumlar aynı zamanda hamur işleri ve şekerleme sanayinde kullanılır. Afyon ve alkaloidleri, özellikle de morfin, acı ve ağrı dindirici, teskin edici ve kan durdurucu (pıhtılaştırıcı) etkisi nedeniyle tıpta geniş ölçüde kullanılmaktadır. Afyon türevleri haşhaş bitkisinin hemen her yerinde bulunmakla beraber, en fazla kapsülde sentezlenmektedir. Haşhaş saplarından yakacak ve inşaat malzemesi olarak da faydalanılır.

Haşhaş tek yıllık ve otsu bir bitkidir. Kışlık ve yazlık olarak ekilir, nispeten kışa dayanıklıdır. Tohumları çok küçük yağlı tohumlardır. Yağı çok kaliteli yemeklik yağdır, tohumlarda % 50-55 yağ bulunur. Meyvelerine kapsül veya kelle denir. Haşhaşın en fazla kapsülde olmak üzere bütün organlarında uyuşturucu, acı ve ağrıları, aynı zamanda damarları daraltıcı ve kan durdurucu özelliği olan morfin, kodein, tebain, narkotin, papaverin gibi alkaloidleri vardır. Bunlar ilâç olarak kullanılır. Morfin aynı zamanda bağımlılık yapar, tıbbi maksatlar dışında kullanıldığı zaman vücutta ve hücrede kalıcı ve çok tehlikeli mutasyonlara sebep olur. Bitkinin boyu 120 cm kadardır, sap ve dalların içi boştur. Haşhaş yaprakları aşağıdan yukarıya doğru oluşur. Yaprakları iri ve kenarları dişli ve orta damar kalındır. Çiçekleri iri ve gösterişli, gelincik çiçeklerine benzer ve gelinciğin akrabasıdır. Kendi kendini döller ve çok az yabancı döllenir.

Banotu bitkisinin değişik türleri olup, en önemlisi Hyoscyamus niger L.’dir. Bitkinin yaprakları oldukça büyüktür. Yeşil renkli çanak ve sarımsı mor renkli boru şeklinde taç yaprakları bulunur. Kendi kendini döller. Yaprakları çiçekleri ile beraber toplanıp, kurutularak toz haline getirilir. Yaprakları acı, zehirli, kokusu mide bulandırıcıdır. Elde edilen öz ile banotu tentürü ve özütü hazırlanır. Etkili maddesi hyoscyamin’li bileşiklerdir. Tohumlarından alınan yağı, romatizma ve kulak ağrılarına karşı haricen kullanılır. Hyoscyamus preparatları spazm ve astı- ma karşı ve farklı organları yumuşatmak için kullanılır.

Digitalis türleri, gösterişli ve güzel çiçeklere sahip olduğu için park ve bahçelerde süs bitkisi olarak da yetiştirilmektedir. Digitalis’ten elde edilen digitalin bir heterozittir ve kalp atışlarını yavaşlatıcı, kasılmalarını düzeltici ve kuvvetlendirici etki yapmak- tadır. Digitalin, henüz yapay olarak yapılabilmiş değildir. Digitalinin etkili maddesi digitoksit’tir. Bu madde yüksükotu yapraklarında %1-3 oranında bulunmaktadır.

Kantaron, çok öncelerden beri (11. yy) bilinen bir bitkidir. Bu bitkinin etli kökleri (rizomları) ve çiçekleri kurutularak kullanılır. Kurutulmuş bitki kısımları haşlandıktan sonra, suyu içilmektedir. Kantaron bitkisinin tek ya da çok yıllık formları vardır. Kökleri oldukça kuvvetlidir. Bitki boyu 50-60 cm kadardır. Kantaron, karşılıklı yapraklı, çayırlarda çok rastlanan bir bitkidir. En önemlisi mavi kantarondur. Çiçekler sapların ucunda oluşup; kırmızı, sarı ve pembe renkli olabilir. Kantaronun kurutulmuş çiçekli dalları kokusuz ve acı lezzetlidir. İştah açıcı, ateş düşürücü ve teskin edici olarak kullanılır. Kantaron, çok bol ve kolay bir şekilde doğal floradan sağlanabilir.

Baharatların hemen tamamı, özellikle bitkisel baharatlar iştah açıcı ve sindirimi kolaylaştırıcı olarak kullanılırlar. Baharatlar hazm için insan vücudundaki enzimleri tetikler ve salgı bezlerinin faaliyete geçmesini sağlarlar. Baharatlar tuzlular, ekşiler, acılar, hoş kokulular ve kokulu acılar olmak üzere sınıflandırılmaktadırlar. Başta yapraklar olmak üzere, meyve ve tohumlar ile sap ve dallar, kabuklar ve kökler de kullanılır.

Şerbetçiotu bir çeşni bitkisidir. Yabanileri Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da bulunmaktadır. Türkiye’de Kuzeybatı Anadolu’da Bolu, Zonguldak, Adapazarı ve Bilecik, Trakya’da Edirne, Kırklareli ve İstanbul’da orman içinde rastlanır. Bilecik Pazar yerinde kozalaklardan etkili maddesini üreten bir fabrika vardır.

Almanya’da şerbetçiotu üzerine yapılan araştırmalar sonucu; verim ve kalitesi yüksek tipler geliştirilmiştir. Bu tipler, lupulin ve diğer bazı eterik yağlarca zenginleştirilmiştir. Şerbetçi otu biraya aroma vermek için kullanılır. Ayrıca muhtelif mayaların yapımında da faydalanılır. Şekerleme ve hamur işleri sanayinin önemli hammaddesidir. Çok yıllık ve sarılıcı bir bitkidir. Çok yıllık olan kısmı toprak altındaki kök ve rizomlarıdır. Toprak üstüne her yıl sürgünler verir. Verdiği bu sürgünlerden kozalaklar alındıktan sonra budama yapılır. Şerbetçiotu diocie bir bitkidir. Dişi ve erkek çiçekler farklı bitkiler üzerindedir. Üretim vejetatif olarak yapılmaktadır. Şerbetçiotu, dişi çiçekleri için üretilir. Bir sürgünde yaklaşık 20-60 adet çiçek bulunur.

Şerbetçiotunun dişi çiçeğinde 2 adet brakte ve 4 adet brakteol bulunur. Brakteol yapraklarının katlanan kenarlarının dış yüzeylerinde ve birleşme noktalarında kükürt sarısı renginde lupulin bezeleri bulunur. Lupulin bezeleri çok azdır. Şerbetçiotunun kalitesini ortaya koyan lupulin, reçineler ve yağlardan meydana gelmiştir. Acılık ve koruyucu özelliği reçineler, aromayı ise yağlar verir. Kuru şerbetçiotu kozalağında % 10 su, % 15 reçineler, % 1 uçuçu yağlar, % 4 tanenler, % 2 monosakkaritler, % 2 pektin, % 15 proteinler, % 3 mumsu maddeler, % 40 selüloz ve lignin ve % 8’de inorganik maddeler bulunur.

Şerbetçiotu, serin, yağışlı ve kapalı iklimin hüküm sürdüğü bölgeleri sevmektedir. Bitki, vejetasyon döneminde toplam 3000°C sıcaklığa ihtiyaç duyar.