Nişasta ve Şeker Bitkileri

Bugün Türkiye’de ekonomik olarak tarımı yapılan nişasta ve şeker bitkileri patates, yer elması, tatlı patates (batat) ve şeker pancarıdır. 

Türkiye’de yetiştirilmekte olan en önemli nişasta bitkisi patatestir. Patates, bütün dünyada bu grup bitkiler içerisinde en önemlilerinden biridir.

Patatesin dışındaki nişasta içeren bitkiler buğday, çeltik ve mısırdır. Ancak bu ürünlerin nişastası ile patates ve benzerlerinin nişastası gerek yapı gerekse renk ve aroma bakımından farklıdır. Patates nişastasının moleküler yapısı buğdaygil nişastalarına benzemez. Patates ve buğdaygil nişastalarının yapışkanlığı da farklıdır.

Solanin, patateslerde özellikle yabani türlerin kabuklarında bulunan ve zehir etkisi yapan ve patatesi acılaştıran steroidal alkaloidlerdir.

Türkler patates yetiştirmeye 19. asrın sonlarında Erzurum yaylasında başlamışlardır. Doğu Anadolu’da Rusçada olduğu gibi “kartol” diye isimlendirmesi; bu bitkinin Türkiye’ye Rusya ve Kafkaslar üzerinden girmiş olabileceği olasılığını güçlendirmektedir. Bazı kaynaklarda Anadolu’da ilk patates tarımının 19. asrın sonlarına doğru Sakarya yöresinde başlamış olabileceği de ihtimaller arasındadır. Netice olarak patatesin Türkiye’de 140-150 yıl kadar bir mazisinin olduğu anlaşılmaktadır.

Patateste üretim, tüketim, pazarlama, ticaret ve sanayi yönünden en fazla faaliyet gösteren illere patates üreticisi iller adı verilir. Nevşehir, Niğde, İzmir, Bolu ve Ordu illerinin, yıllık dikim alanları 9 bin ha’ın üzerindedir.

Patates yumrularından faydalanmanın pek çok usülü vardır. Ülkelerin gelenek ve göreneklerine göre çok çeşitli yemekler yapılır.Gıda sanayiinde patates unu, püresi, cips, pomfrit, hazır çorba vb. gibi çeşitli şekillerde işlenerek yine yemeklik ve çerezlik olarak kullanılır.

En önemli toprak altı organları yumru, stolon ve köklerdir.

Yumru, morfolojik olarak gövdenin değişikliğe uğramış şeklidir ve patatesin esas depo organını oluşturur. Bir yumrunun iki tarafı vardır. Biri stolonun bağlı olduğu göbek, karşısındaki taraf ise apikal uç yani taç kısmıdır. Gözler yumru yüzeyine spiral şeklinde yerleşmiş ve apikal uca doğru yoğunlaşmışlardır. Pulsu yaprakların koltuklarında yer alırlar. Gözler yüzlek ve derinde olabilir. Her bir göz bir kaç tomurcuk içerir, bunlar merkezi tomurcuk ve yan tomurcuklardır. 

Dormansi, herhangi bir tohumluk olacak vegetatif veya generatif materyalin dinlenme, uyku dönemidir.

Kök sistemi yüzeysel, ince ve liflidir. Patates bitkisi saçak köklü bir bitkidir. Kökleri genel olarak 60-70 cm derinliğe iner. Köklerin toprak içerisinde yanlara doğru yayılışı 30-40 cm kadardır

Patates yaprakları bileşik yapraktır ve yaprakçık sayısı 3-11 arasında değişir. Yaprakçıklar karşılıklı olarak yaprak sapına dizilmişlerdir. Uçtaki yaprak tektir. Bazı çeşitlerde bu yaprakçıkların arasında daha küçük yaprakçıklar da teşekkül eder. Yaprakçıklar genellikle tüylü, açık veya koyu yeşil renkli, üzerleri düz veya kabarcıklıdır. Normalde yapraklar bileşiktir, yani bir ana sap ve birkaç yaprakçıktan meydana gelir.

Patates, ılıman ve ılıman-serin iklim bölgelerinin bitkisidir. Yumruların gelişme devresinde, düşük sıcaklık veya yüksek sıcaklık zararlı olur. Patates yetiştirme sınırı, uzun donlu günleri olan kuzey bölgeler ile yaz sıcaklıkları yüksek subtropik bölgeler arasındaki kısımlardır. Patates soğuklara karşı çok hassastır. Yumru 0-2 °C’de donar. Bitki kısmı ise 1.5-1.7 °C’ de zarar görür. Bu bakımdan ilkbaharın geç, sonbaharın ilk donları patates için zararlıdır. Yumruların çimlenme sıcaklığı 8 °C ve gelişme devresinde istediği sıcaklık 18-22 °C’dir.

Derin, süzek, gevşek ve hafif yapılı, kumlu-tınlı, tınlı-kumlu, hafif killi, alluviyal, humusça zengin, su tutma kapasitesi yüksek, yumuşak, iyi ısınabilen ve kolay havalanabilir topraklar patates ziraatı için idealdir.

Taban suyu yüksek, pH derecesi 4’ten düşük ve 8’den yüksek, organik maddece çok fakir topraklar patates tarımına elverişli değildir.

Patates ocağa, karığa, sırta ve pulluk çizisine dikilebilir. Dikim elle veya makine ile yapılır. Ilıman yerlerde mart’da, yaylalarda nisan- mayıs’ta, 60-70x 40-35 cm sıra arası ve üzeri mesafe ile 8 cm derinlikte, toprak sıcaklığı 8-10 °C olunca dikilir.

 Sulama zamanları şöyledir:

• Birinci su, çıkış ile yumru meydana gelmesi devresi arasında verilir. Bu devredeki fazla su, yumru çürümelerine ve köklerin zayıf gelişmesine neden olacağından, dikkatli olmak gerekir.
• İkinci su, yumru meydana gelme devresinde verilir. Bu devre patatesin suya en fazla ihtiyacı olduğu devredir. Uyuz hastalığı kontrolü bakımından önemlidir.
• Üçüncü su, yumruların şişme devresinde verilir. Bu dönemde suya ihtiyaç çok fazladır.
• Dördüncü su, gerektiğinde üçüncü sulamadan 10-15 gün sonra veya tahmini hasat gününden 10 gün kadar önce yapılmalıdır

Yer elması ve tatlı patates az da olsa, Türkiye’de Ankara ili Beypazarı ve Ayaş ilçelerinde, tatlı patates (batat) ise Hatay ili İskenderun, Dörtyol, Erzin ve Payas gibi ilçelerinde yetiştirilmektedir.

Tatlı patates (batat), yağışı fazla ve sıcaklığı yüksek olan yerlere kolayca adapte olmakta ve tarımı ekonomik bir şekilde yapılmaktadır.

Tatlı patates bol miktarda B vitamini ve askorbik asit (C vitamini) ihtiva etmektedir. D vitamini ve karotince de zengindir.

Tatlı patates sıraya dikim ya da ocağa dikim şekillerinde dikilir.Sıraya dikim; çeşide göre 90-100 cm aralıkla açılmış çizilere 35-40 cm sıra üzeri mesafe ve 4-6 cm derinlik verilerek, orta irilikteki yumrular dikilmelidir.Yumrular dikildikten sonra üzerleri kapatılarak bastırılır. Ocağa dikim; ocak usulü dikimde hazırlanmış olan yumrular, 90x30 cm, 100x40 cm veya 70x70 cm aralıklarla işaretlenmiş olan ocaklara 4-6 cm derinlikte dikilip kapatıldıktan sonra üzeri bastırılır.

Türkiye’de 1925 yılında Şeker Fabrikası kurmak için bir şirket kuran Uşak eşrafından Mollazade Nuri efendi 1926 yılında Uşak’ta ilk şeker fabrikasını kurmayı başarmış ve fabrika 1927 yılında faaliyete geçmiştir. Sonra aynı yıllarda Alpullu’da, 1933’de Eskişehir ve 1934’de de Turhal’da olmak üzere dört tane şeker fabrikası kurulmuştur. Bu arada Türk Şeker kurularak pancar tarımı ve şeker sanayiyi geliştirme görevi verilmiştir. 1950’ye kadar fazla bir gelişme olmamış, 1950-1963 arasındaki devrede 13 yeni şeker fabrikası kurularak fabrika sayısı 17’ye yükseltilmiştir. 

Şeker pancarının organları şunlardır: Kökgövdesi, meyve ve tohum, kök, sap ve dallar, yaprak, çiçek.

Şeker pancarı tarımı için yıllık toplam yağış miktarı 600-700 mm kadardır. Pancar yıllık yağışın yarısını büyüme devresinde, yarısını da kış yağışları olarak ister. Kış yağışları 240 mm, nisan 40, mayıs haziran 50’şer, temmuz 80, ağustos 65, eylül 35 ve ekim 40 mm olmak üzere toplam büyüme devresi yağışının 360 mm olması uygundur.

Şeker pancarı fazla ışık ve sıcaklık isteyen bir uzun gün bitkisidir. Pancar büyüme devresinde toplam 2500-2900 °C sıcaklık istemektedir. Pancar bulutlu havaları sevmeyip ışıklı havalardan hoşlanır. Çimlenme sıcaklığı 4-5 °C ile 25 °C arasındadır. 1-4 °C’deki uzun süreli düşük sıcaklıklardan genç filizler zarar görebilir. Hasat devresinde uzun sürmemek kaydıyla -5 hatta -7 °C’ye kadar mukavemet gösterebilir.

Toprağın havalanma kabiliyeti iyi olmalı, toprak reaksiyonu pancar için hafif alkali seyretmelidir (pH = 7.2). Pancar, pH’sı 5.5’a kadar düşen ve 8’e kadar olan yerlerde de iyi bir şekilde yetiştirilebilmektedir. Pancar hafif yapılı toprakları sever.

Şeker kamışı tarımının yaygın bir şekilde yapıldığı iklim sıcak ve yağışlıdır. Genellikle don olan yerlerde kamış tarımı yapılamaz veya son derece rizikoludur. Ayrıca toprak istekleri bakımından da kamış tarımı biraz sorunludur. Soğuk ve ağır toprakları sevmez. Şeker kamışı hafif bünyeli ve kolay ısınabilen alüvyal topraklarda iyi yetişir.