Çayır Mera Yönetimi (Amenajmanı)

Çayır ve mera yönetimi; otlatma alanlarından yararlanırken, bitki örtüsü, toprak ve diğer doğal kaynakların korunması ve bununla birlikte devamlı en yüksek hayvansal ürünü elde edecek planlama ve uygulamanın yapılmasıdır.

Çayır ve meraları iki canlı paylaşmaktadır, bitkiler ve hayvanlar. Bu iki canlının büyüme ve gelişme istekleri birbirine ters düşmektedir. Bitkiler otlanmadıkları veya az otlandıkları zaman, hayvanlar ise meradaki bitkileri yeteri kadar otladıkları zaman en yüksek verimi verebilirler.

Çayır ve meralarda birçok bitki türü yaşar, bitki örtüsü değişik bitki türlerinin bir karışımından oluşmuştur. Karışımı meydana getiren bitki türlerinin büyüme ve gelişme istekleri, üremeleri, yedek besin maddesi depolama ve harcamaları, özellikle de otlatma ve biçmeye karşı gösterdikleri tepkiler birbirinden farklılık göstermektedir.

Bilindiği gibi bitkilerin besin maddesi üretimine fotosentez adı verilmektedir. Bitkiler yeşil organlarında, iki inorganik madde olan karbondioksit ve sudan, güneş ışığı yardımı ile organik besin maddesi üretmektedirler. Bitkiler ne kadar fazla fotosentez yapıyorsa, yani ne kadar fazla besin maddesi üretiyorsa o kadar fazla yem üretiyor demektir. Atmosferdeki karbondioksit miktarı, ışık, sıcaklık, su, topraktaki besin maddeleri miktarı ve yaprak alanı genişliği fotosentezi doğrudan etkileyen faktörlerdir. 

• Sıcaklığın 0 °C’nin altına düştüğü soğuk zamanlarda ve kış aylarında solunum için,

• Sıcaklığın 30 -35 °C’nin üzerine çıktığı sıcak periyotlarda, büyüme, solunum ve terleme için,

• Yaz aylarında toprak üstü organlarının tamamen kuruyup fotosentez yapacak kadar organlar kalmadığı dönemlerde solunum için,

• Kardeşlenme, dallanma ve tohum olgunlaştırma gibi çok fazla besin maddesi ihtiyacı duydukları zamanlarda,

• İlkbahar ve sonbaharda büyüme başlarken yeşil yaprakları oluşturmak için,

• Büyüme mevsimi içinde otlatma ve biçmeden sonra yeniden hızlı bir şekilde büyümek için kullanırlar. 

Çayır ve meralarda bitki kuşaklarının devamlılığını sağlayan fizyolojik faaliyet üremedir.  Bu alanlardaki bitkilerin doğal ömürleri birkaç hafta ile 10-15 yıl arasında değişmektedir. Hatta, ömürleri 50 yılı bulan mera bitkileri de vardır. Çok yıllık bitkilerden meydana gelen meralarda her 5-10 yılda bir defa bitkilerin yenilenmesi vejetasyonun devamlılığını sağlar.  

Çayır ve mera bitkilerinde görülen belli başlı üreme şekilleri, tohumla üreme, köksapla üreme, sülükle üreme, kardeşlenme, daldırma, soğan ve yumrularla üreme, havai yumrularla üreme ve arizi gözlerle çoğalmadır.

Mera vejetasyonundaki iyi cins bitkilerin kaybolarak, yerlerini değersiz bitkilerin almasına “mera bozulması” denilmektedir. Mera bozulmasına (vejetasyon bozulmasına) aşırı otlatma, erken otlatma, kuraklık, kontrolsüz otlatma, yakma ve yabancı otların artması gibi etmenler neden olmaktadır.

• Klimaks bitki örtüsünün fizyolojik hırpalanması,

• Bitki örtüsünde kompozisyon değişiklikleri,

• Yeni türlerin istilası,

• İyi cins mera bitkilerinin kaybolması,

• İstilacı bitkilerin azalması

• Otlatma kapasitesi: Meranın ürettiği yem ile merada otlayacak hayvan sayısı arasında bir denge kurmak,

• Otlatma mevsimi: Meranın ürettiği yemi en elverişli bir mevsimde otlatmak,

• Üniform otlatma: Hayvanların mera üzeride düzgün bir şekilde dağılmalarını ve dolayısı ile meranın her tarafındaki yemin otlanmasını sağlamak,

• Yem tipine uygun hayvan cinsi ile otlatma: Meranın ürettiği yemi en iyi bir şekilde değerlendirecek hayvan cinsi ile otlatmak.

Otlatma amenejmanının en önemli konusu olan otlatma kapasitesi “Belirli genişlikteki bir merada belirli uzunluktaki bir otlatma mevsiminde uzun yıllar bitki örtüsüne, toprak ve diğer doğal kaynaklara hiçbir devamlı zarar vermeden otlatılabilecek maksimum hayvan sayısı” olarak tanımlanır.

Otlatma kapasitesi, belirli genişlikteki bir merada, belirli uzunluktaki bir otlatma mevsiminde uzun yıllar bitki örtüsü, toprak ve diğer doğal kaynaklara devamlı bir zarar vermeden otlatılabilecek maksimum hayvan sayısı olarak tanımlanır.

Meraları otlatma kapasiteleri biçme yöntemiyle tahmin edilebilir. Bu yöntem meranın ürettiği yem miktarının bulunmasına dayanmaktadır. Meranın bir mevsimde ürettiği yemi bulmak için, ilkbaharda henüz otlatma başlamadan önce meranın rasgele seçilen birçok yerlerine tel kafesler yerleştirilir. İç yüzeyi 0.5 m2 veya 1 m2 olan tel kafesler üzerine konuldukları küçük alanları otlatmadan korurlar. Kafes içerisindeki bitkiler vejetatif büyüme ve gelişmelerini tamamladıktan sonra kafesler kaldırılarak, bitkiler toprak yüzeyinden biçilir ve hemen yaş olarak tartılır.

• Yem bitkilerini tarımının geliştirilmesi : Yem problemini çözecek en büyük imkânlardan birincisi, tarla topraklarında yetiştirilen yem bitkileri tarımının geliştirilmesidir. Bol miktarda yem bitkisi yetiştirip meralar üzerindeki otlatma baskısı azaltılmadan mera ıslahına geçilemez. Ne yazık ki Türkiye’de yem bitkilerine yeteri kadar alan ve önem verilmediği görülmektedir.

• Çayır mera ıslahı: Türkiye’de çayır mera alanlarında otlatmanın düzenlenmesi ve çeşitli bakım ve ıslah işlemlerinin uygulanması ile yem üretimi büyük ölçüde artırılabilir. Özellikle elverişli yerlerde kurulacak yapay meralarda otlatma kapasitesi doğal meralara göre 3-4 kat fazla olabilmektedir.

• Hayvan ıslahı: Sayıları oldukça fazla olan hayvan varlığının verimleri ne yazık ki oldukça düşüktür. Gelişmiş bir tarım sisteminde az sayıda verimli hayvan besleyip bol miktarda ürün alınırken, çok sayıda verimsiz hayvanı beslenerek daha az hayvansal ürün elde etmek durumunda kalınmaktadır.Yem üretimi az olan bir ülkede belli bir miktar hayvansal ürün için daha fazla ot harcanması problemin çözümünü daha da güçleştirmektedir.

Mera bitkileri yıllık hayat devrelerinin her döneminde otlatmaya karşı aynı derecede duyarlı veya dayanıklı değillerdir. Bitki büyüme ve gelişmesi olgunlaşmaya doğru yaklaştıkça otlatmanın bitkiler üzerindeki zararları da azalır. Mera bitkilerinin otlatmaya karşı çok duyarlı oldukları ve bu nedenle otlatılmamaları gereken dönemlere “Kritik Periyotlar” denir.

Erken ilkbaharda çok yıllık mera bitkileri ilk defa büyümeye başladıkları zaman, köklerine ve sap diplerine bir önceki büyüme mevsiminin sonlarında depo ettikleri yedek besin maddelerini harcayarak ilk yapraklarını çıkartmaya başlarlar. Henüz çok küçük olan yeni yapraklarında üretilen besin maddelerinin miktarı çok az olduğu için, bitki bu dönemde yedek besin maddelerini hızla harcar. Yedek besin maddeleri ile büyüme dönemlerinde bitkilerin fizyolojik olarak çok zayıf bir durumda bulunmaktadırlar. Bitkiler bu dönemlerinde hem otlatmaya, hem de çevrenin elverişsiz şartlarına karşı çok duyarlıdırlar.

Yaz kritik periyodu , bitkilerin tohum olgunlaştırma dönemlerine rastlar. Bitkiler bu dönemde de tohum olgunlaştırmak için yedek besin maddelerinin bir kısmını harcarlar. Bu devrede otlatılan bitkilerin yaprak alanları azaldığı için tohumlarının içerisine yeter miktarda yedek besin maddesi depolayamazlar ve tohumları zayıf ve cılız olur. Bu ikinci kritik dönem üreme faaliyeti azalmış olan ve bitki örtüsü sıklaşması gereken meralar için önemlidir.

Sonbahar kritik periyodu ise, çok yıllık mera bitkilerinin kışa girmeden önceki dönemleridir. Mera bitkileri bütün kış solunum için harcayacakları ve ilkbaharda ilk büyümeyi başlatıp bir süre sürdürmek için kullanacakları yedek besin maddelerini, kışa girmeden önceki bu dönemde depo ederler. Kışın fotosentezi durduran soğuklar başlamadan önce, mera bitkilerinin besin maddesi üretip, bunları yedek olarak depolamaları gereklidir

Otlatma olgunluğu safhası, bitki hayatını tehlikeye sokmadan ve mera toprağının sıkışmasına neden olmadan, ilkbaharda önemli mera bitkilerinin otlatılabilecek bir olgunluğa ilk defa geldikleri tarih olarak tanımlanır. İlkbaharda otlatmaya başlama tarihini, bitkilerin yedek besin maddeleri ile beslenmeye son vermeleri ve hızlı büyüme dönemine girmeleri gibi iki önemli husus belirler.

1.Yem bitkileri yetiştirme

2.Yapay çayırların kurulması

3.Yapay meraların kurulması

4.Geçici meraların kurulması

5.Yaylacılık

6.Anız ve nadas alanlarından yararlanma

Meranın her tarafındaki yemin aynı derecede otlanmasını sağlamak üzere, otlayan hayvanların çeşitli yöntemlerle mera üzerine düzgün bir şekilde dağıtılması sureti ile yapılan otlatmaya üniform otlatma denir.

Mera yönetimindeki temel hedeflerden birisi de otlatmanın üniform bir şekilde mera üzerine dağıtılmasıdır. Geniş mera alanlarında üniform otlatmanın sağlanması için alınabilecek birçok tedbirler vardır. Bir merada üniform otlatma sorununu çözümlemek için baş vurulan yollar, merada bulundurulan suluk, tuzluk ve yemliklerden yararlanma, geçici veya devamlı çitler kullanma, çobanla otlatma, mera yolları ve geçit yerleri açma gibi konularda toplanabilir. Bunlardan başka birçok meralarda uygulanan otlatma yönetim sistemleri veya kısaca otlatma sistemleri de bir bakıma üniform otlatmayı sağlayan yöntemler olarak kabul edilebilir.

Suyun kullanılması: Otlayan hayvanlardan optimal düzeyde hayvansal ürün elde etmek için içme sularının istenilen miktar ve kalite ile arzu edilen zamanda temin edilmesi zorunluluğu vardır. Meralarda hayvanların içme suları ve bunların tesisleri üniform otlatmayı sağlayacak şekilde kullanılabilir. Suluklar bir mera üzerinde hayvanların genellikle otlamak istemedikleri yerlere yapıldığında, hayvanlar günde birkaç kez otlamak istemedikleri bu yerlere gitmeye zorlanmış olurlar. İçme suyu ve sulukların birçok meralarda üniform otlatmayı sağlayacak bir şekilde kullanılması, sulukların etrafının her gün birkaç kez su içmeye gelen hayvanlar tarafından aşırı bir şekilde otlanması sorununu ortaya çıkarır. 

Bir meranın ürettiği yem her hayvan cinsi için aynı derecede elverişli değildir. Bazı meraların ürettiği yem koyunlar, bazı meraların yemi de sığırlar için daha elverişli olabilir. Bu meralarda o yemi daha iyi bir şekilde değerlendirecek hayvan cinsi otlatıldığı zaman, bu faaliyetler daha ekonomik olur. Bir koyun merasında sığır, bir sığır merasında da keçi otlatmak sureti ile ekonomik bir hayvancılık yapılamayacağı gibi, eldeki yem kaynağı da rasyonel bir şekilde kullanılmış olmaz. Bir meradan en iyi şekilde yararlanma ve o merada otlatmanın düzenlenmesi, yem kaynağı ile onu değerlendirecek hayvan cinsi arasında bir uyum sağlanması ile başarılabilir.

Yem tipine uygun hayvan cinsinin saptanmasında hayvanların yem tercihleri önemli rol oynar. Evcil hayvanların hepsi, meralarda yetişen yem bitkilerinin, yenilebilir çalı, ağaç ve yabancı otların tümünü az veya çok otlarlar. Fakat mera yönetimi yönünden esas önemli olan konu, otlayan hayvan cinslerinin meradaki birçok bitkiler arasında bazılarını seçerek onları öncelikle otlama eğiliminde olmalarıdır.

Mera bitkileri arasında en fazla yeri kaplayan ve en önemli grubu oluşturan buğdaygil yem bitkileri, en çok atlar tarafından tercih edilmektedir.

Mera bitkilerine dipten otlama bakımından en fazla zarar veren hayvan cinsi atlardır. Atlar meradaki yemin az veya çok olmasına bakmadan bitkileri 1.0-1.5 cm yükseklikte anız kalacak şekilde otlayabilirler. Bitkileri adeta tıraş ederler. Atlar mera yemini çok dipten otlamaları ve nallı ayaklarıyla toprağı sıkıştırma nedeniyle meraya en büyük zararı veren hayvanlardır.

Meranın topoğrafyası da üzerinde başarı ile otlatılacak hayvan cinsinin belirlenmesinde önemli rol oynar. İri cüsseli olan sığırlar ve atlar genellikle düz meralarda, yavaş yavaş ve sakin bir şekilde otlamak isterler, aç olsalar bile meranın dik yerlerine çıkmak istemezler ve düz kısımlarda bulabildikleri yemlerle yetinirler. Bu yüzden sadece sığır ve atların otlatıldığı engebeli ve dik meralarda, düz yerler aşırı bir şekilde otlanır, buna karşılık meranın dik olan kısımları hafif bir şekilde otlanır. Koyunlar ve özellikle keçiler en dik ve sarp meralarda pek fazla rahatsız olmadan otlarlar. 

Bitki örtüsünün sık veya seyrek oluşu, yetişen bitkilerin boyları, bitkilerin sert veya yumuşak oluşları ve meradaki yem miktarı otlatılacak hayvan cinslerini etkiler. Genel olarak vejetasyonu seyrek olan meralarda, yem bulmak için fazla dolaşmayı sevmeyen sığırların yerine, daha hareketli bir yapıya sahip olan küçükbaş hayvanların (koyun, keçi) otlatılması daha elverişli kabul edilir. Başka bir deyimle seyrek meraları koyun ve keçiler, sığır ve atlardan daha iyi bir şekilde değerlendirirler. Kısa boylu bitkilerden meydana gelen meralar, koyun ve keçi otlatmaya elverişlidir. Bu hayvanlar kısa boylu ve yumuşak olan mera bitkilerini rahat bir şekilde otlarlar. Koyun ve keçiler kendi boylarından yüksek olan buğdaygil yem bitkilerini otlayamazlar.