HAVA BASINCI VE HAREKETİ

Atmosferdeki havanın altında bulunan nesnelere uyguladığı itme kuvvetine hava basıncı adı verilir. Hava çeşitli gazlardan oluştuğundan, yapılan basınç bu gazların teker teker yaptıkları basıncın toplamına, yani bir noktadaki hava basıncı o noktadaki havanın ağırlığına eşittir.

Hava basıncı ilk defa Toriçelli tarafından ölçülmüştür.

Hava basıncı ölçüm sonuçlarına göre, aynı basınca sahip noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izobar  eğrileri adı verilir.

Yeryüzünün farklı şekilde ısınması farklı basınç değerlerini ortaya çıkarır. Buna bağlı olarak da basıncı yüksek olan yerden basıncı düşük olan bölgeye dengeleyici akımlar meydana gelir. Bu harekete rüzgar adı verilir.

 • Yüksek Basınç merkezleri; Sibirya, Asor, Afrika’nın kuzeyi

Rüzgar ölçümleri yapılırken rüzgarın yönü ve hızı saptanmaya çalışılır. Rüzgarın yönü tanımlanırken, rüzgarın geldiği yön esas alınır. Örneğin kuzeyden gelip güneye doğru esen rüzgar kuzey rüzgarı olarak tanımlanır. Rüzgar yönü rasatları yapılırken, genel olarak 8 yön esas alınır. Bunlar kuzey (N), kuzeydo.u (NE), doğu ( E) , güneydoğu (SE), güney (S), güneybatı (SW), batı (W), kuzeybatı (NW), rüzgarlarıdır. Bu rüzgarlar yerel olarak yıldız (kuzey), poyraz (kuzeydoğu), doğu (doğu), keşişleme (güneydoğu), kıble (güney), lodos (güneybatı), batı (batı), karayel (kuzeybatı) olarak da adlandırılır. Rüzgar yönleri anemoskop (Jiruet)  adı verilen aletlerle belirlenir. Bu aletlerin basit ve yazıcılı olan tipleri vardır. Rüzgar hızı m/s ya da km/h olarak ölçülür. Bu iki hız birimleri birbirine m/s x 3,6 = km/h ya da eşitliği ile dönüştürülebilir. 

Fön rüzgarları; bir tarafa doğru esen nemli hava kütlelerinin bir dağ dizisine çarparak yükselmesi ve dağın arka tarafına akması ile oluşur. Dağ yamacına gelen nemli hava hızlı bir biçimde yükselir ve yoğunlaşmaya başlar. Hava nemini yağış olarak dağın ön yamacına bıraktıktan sonra dağın arka yamacında alçalmaya başlar. Kuru olan bu hava aşağılara indikçe ısınacağından, sıcak ve kuru bir rüzgar olarak esecektir.

Alçak Basınç merkezleri; Basra, İzlanda, Akdeniz ve Karadeniz’in doğusu

Bora rüzgarları; kış aylarında soğuk bölgelerden sıcak bölgelere doğru eserler.Yüksek dağlardan aşağılara inen bu rüzgarlar sürekli ısınmalarına karşın, yukarılardan çok soğuk geldiklerinden sıcaklıkları aktıkları sıcak bölgelerin sıcaklığına erişemez. Bu nedenle, estikleri bölgenin sıcaklıklarını çok düşürürler.

Hava hareketinin oluşmasında basınç farklılığından doğan kuvvet yanında başka kuvvetler de vardır. Bu kuvvetler; yer dönü kuvveti (Koriyolis), sürtünme kuvveti ve merkezkaç kuvvetidir.

Hava hareketini ikinci derecede etkileyen kuvvettir. Bu kuvvet hareket eden kütleyi Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de sola çevirir. Koriyolis kuvveti basınç farkı ile meydana gelen hareketi saptırıcı yöndedir.

Ekvator bölgesine güneş ışınları, yeryüzüne devamlı dik veya dike yakın geldiğinden, ısınma diğer yerlerden daha fazladır. Bu nedenle, ekvator yöresinde ısınan hava yükselecek ve yükseklerde yüksek basınç alanları oluşacaktır. Bunun sonucu olarak da kuzey ve güney yönlerinde hareketler meydana gelecektir. Yükseklerdeki bu hava hareketine kontr-alize adı verilir.

Rüzgar yönleri anemoskop (Jiruet)  adı verilen aletlerle belirlenir. Bu aletlerin basit ve yazıcılı olan tipleri vardır.

Rüzgar hızı anemometre adı verilen aletle ölçülür. Bunun yazıcı olanına anemograf  adı verilir. Anemograflar kendilerine eklenmiş jiruetlerle birlikte rüzgar hız ve yönünü otomatik biçimde ve sürekli olarak belirlerler.

Rüzgar hızı m/s ya da km/h olarak ölçülür.

Gündüz, dağ dorukları vadilerden daha erken ısınır ve alçak basınç oluşur. Vadiler ise, daha serindir ve yüksek basınç alanıdır. Bunun sonucunda, vadi tabanlarından dağ yamacına ve doruklarına doğru rüzgar eser. Bu rüzgara vadi meltemi denir.

Geceleri yamaçlarında ve yüksek plâtolarda hızla soğuyan hava yüksek basınç alanı oluşturur. Alçak ovalar ve vadiler ise, nem oranının daha fazla olması nedeniyle sıcaktır ve alçak basınçlar görülür. Bunun sonucunda da, dağ yamaçlarından alçak ova ve vadilere doğru rüzgar eser. Bu rüzgara dağ meltemi denir.

Sürtünme kuvvetinin büyüklüğü, rüzgar hızına bağlıdır. Atmosferin alt katlarında hava hareketinin hızı sürtünme nedeniyle düştüğünden ve de rüzgar yönü alçak izobarlara doğru oldu.undan, rüzgarlar kısa sürelidir. Okyanuslarda sürtünme kuvveti daha az olduğundan, basınç dengelemesi ve rüzgar daha uzun ömürlüdür.

Kontr-alizelerin yönleri yukarıda açıklandığı gibi dünyanın kendi çevresindeki d.nüflü ile belirli bir sapmaya uğramaktadır. Bu sapmalar belli bir zaman sonra aşağıdaki hava kütleleri üzerine bir basınç yapmaya başlar. Bu basınç ve sıkıştırma 30°-40° enlemlerde bir yüksek basınç kuşağı oluşturur. Böylece ekvatora doğru alt tabakalarda bir hareket oluşur. Kuzey Yarım Küre’deki sağa sapma ile rüzgar kuzeydoğu yönünde esecektir. Bu rüzgarlar alize rüzgarları adını alırlar.

Gece rüzgarlarının hızı, gündüz rüzgarlarına göre daha yavaştır. Çünkü iki bölge arasındaki sıcaklık farkı, geceleri gündüzlere göre daha azdır. Deniz rüzgarları genellikle saat 10.00 - 11.00’de oluşur. Oluşması için ise yüksek basınçlı bir havanın egemen olması ve iyi bir güneşlemenin var olması gerekir. Denizden rüzgar başlayınca karaların sıcaklığı öğleden sonra 10 °C’ye kadar soğuyabilmektedir. Deniz rüzgarları sonucu, karalarda gündüzleri bulutluluk ve yağış olma olasılığı artarken, denizlerde azalır. Buna karşın, geceleri bulutluluk, denizler üzerinde daha fazladır.