TARIM EKONOMİSİ

Aşağıdaki amaçlar doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımına yönelik politikaların geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır:

Mal ve hizmet üretimini destekleyen veya üretim sürecinde kullanılan canlı ve cansız varlıkların tamamına “kaynak” denir. Diğer bir ifade ile insanların beşeri
gereksinimlerinin giderilmesi ve sosyal amaçların gerçekleştirilmesini olanaklı
kılan ve kolaylaştıran araçlara genel olarak kaynak adı verilmektedir. İnsanın gereksinimlerinin tatmini için gerekli olan mal ve hizmetlerin üretilmesinde kullanılan doğal kaynaklar (toprak ve arazi), emek (işgücü), sermaye ve girişimci gibi faktörlere kaynak veya üretim faktörü denir. Bir başka ifade ile kaynaklar; doğal, sosyal ve kültürel (beşeri) kaynaklar olarak üçe ayrılmakta olup, bu ayrım arazi ve toprak, sermaye ve işgücü faktörlerine karşılık gelmektedir. Üretimin yapılabilmesi için, doğal kaynaklar, işgücü ve sermaye faktörlerinin bir araya gelmesi gereklidir. Aksi halde, birçok defa görüldüğü gibi, bu ilk üç faktörün varlığına rağmen, müteşebbisin yokluğundan dolayı, istenilen seviye ve kapasitede üretimde bulunmak mümkün olamamıştır.

Ekonomik gelişme bakımından doğal kaynakların başlıca özellikleri
aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• Doğal kaynaklar, insan yapımı veya insan eliyle üretilmiş varlıklar değildir.
Bu bakımdan genellikle doğal kaynakların orijinal ve özellikle yenilenemeyen
kaynakların bilinen miktarları değiştirilememektedir. Hava, su, ıslak
alanlar ve yeraltı suyu bu kapsamdaki doğal kaynaklardan bazılarıdır.
• Doğal kaynaklar insanlar tarafından üretilememekte veya kendiliğinden
üretken kaynaklar değillerdir. Bu bakımdan özellikle mevcut yenilenemeyen
doğal kaynak stoku (arzı) zamana bağlı olarak arttırılamamaktadır.
• Doğal kaynaklar genellikle kamu (kamusal) malı özelliğine sahip olduklarından,
bu kaynaklar üzerinde özel mülkiyet söz konusu olmamaktadır.
Kamu ve özel mülkiyet yanında özellikle doğal kaynakların toplumsal
mülkiyete konu olması üzerinde yoğun tartışmalar yapılmaktadır. Böylece
doğal kaynakların mülkiyeti topluma ait olacağından, toplumun bütün
bireyleri söz konusu kaynakları (su, yol, hava ve park gibi) belirli bir bedel
ödeyerek veya ödemeden kullanabilecektir.
• Doğal kaynaklar birincil mallar değillerdir. Birincil mallar, doğrudan doğruya
tüketime ve kullanılmaya uygun olan mallardır. Meyve, kalem ve
gömlek gibi mallardır. Daha yüksek derecede mallar ise, tüketim ve kullanılmaya
elverişli malların üretimine hizmet eden mallardır. Örneğin, kazak,
birinci derecede ve iplik ikinci derecede ve pamuk yumağı ise üçüncü
derecede mallardır. Bunun anlamı, doğal kaynaklar üretimde girdi olarak
kullanıldığından tükenmekte ve aynı zamanda kullanılmadan kalan doğal
kaynak stokunun oranı azalmaktadır. Özellikle yenilenemeyen doğal kaynaklar
bu özellikleri taşımaktadır.

genelde doğal kaynaklar ve çevre tartışmaları ile ilgili olarak aşağıdaki
değerlendirmeler yapılabilecektir:
√ Doğal kaynaklar genellikle toplumun ortak malıdır.
√ Çevre sorunlarının çözümü genellikle mülkiyet haklarının ayrımında değişiklikler
yapılmasını gerektirmektedir.
√ Kaynak kullanımı geri dönüşümsüz olmaktadır. Doğal kaynakların kullanımı,
yenilenemeyen kaynakların tükenmelerine neden olmakta ve bu süreç
genellikle engellenememektedir.
√ Kaynak kullanımı genellikle doğrudan insan refahını etkilemektedir.
√ Belirli tiplerdeki faaliyetlerin çevresel etkileri kümülatif olduğundan, bu
etkiler gelecekte belirli bir zaman sonra fark edilebilecek düzeye ulaşmaktadırlar.
√ Ekonomik faaliyetlerin çevresel sınırları genellikle belirsizdir.

Yenilenebilen Doğal Kaynaklar:
Toprak, Su, Su Ürünleri, Orman ve Bitki Örtüsü (Flora), Hayvan Toplulukları (Flora), Atmosfer, Yenilenebilen Enerji Kaynakları (Rüzgar, Jeotermal, Güneş
Enerjisi, Biyokütle Enerjisi gibi)

Yenilenemeyen Doğal Kaynaklar: Mineral Kaynaklar (Madenler), Metal Kaynakları, Enerji Kaynaklar (Kömür, Petrol, Doğalgaz, Uranyum, Toryum gibi)

Kaynakları “yenilenemeyen veya stok kaynaklar” ile “yenilenebilen veya sürekli
kaynaklar” olarak da sınıflandırmak mümkündür. Zaman içinde ülkelerin sahip
oldukları kaynakların toplam fiziki miktarları önemli ölçüde artırılamıyorsa, bu
kaynaklara yenilenemeyen veya stok kaynaklar denir. Jeolojik yönden petrol ve
kömür gibi bazı kaynakların oluşumları oldukça yavaş bir biçimde artmasına karşın, söz konusu kaynakların toplam miktarları içinde artışın payı oldukça düşük düzeyde veya ekonomik yönden ihmal edilebilecek derecede düşük düzeyde kalmaktadır. Bu kaynakların arzındaki artış hızı, insan ömrü ile karşılaştırıldığında oldukça yavaş olduğundan, petrol ve kömür gibi enerji kaynaklarının zamanla artmadığı varsayılmakta ve bunlar stok kaynak olarak kabul edilmektedir.

Doğal kaynakların miktarı sabit olduğundan, bu kaynaklar kıt üretim faktörü
olarak kabul edilmektedir. Ülkelerin doğal kaynak varlığının zaman içinde artması
olağan yollardan mümkün olmamakla birlikte, ancak mevcut kaynaklardan
zamanla daha iyi yararlanma söz konusu olmaktadır. Zaman içinde bilim ve
teknolojide sağlanan gelişmelere bağlı olarak, günümüzde bilinmeyen, bilindiği
halde işletmeciliği verimli olmayan veya işletilemeyen bazı kaynaklardan yararlanabilme söz konusu olabilecektir. Bu durum zaman içinde ülkelerin doğal kaynak arzlarının belirli ölçülerde artırılmasına olanak verebilecektir.

Bilimsel ve teknolojik gelişmelere paralel olarak naylon ve sentetik elyafın doğal ipek ve yapağının ve yapay kauçuğun doğal kauçuğun yerini alması, söz konusu doğal kaynakların ekonomideki önem dereceleri ve nispi kıtlıklarının azalması ve ekonomisi bu tür doğal kaynaklara dayanan ülkelerde, yaşam kalitesi ve geçim koşullarını olumsuz etkilemektedir. Ancak doğal kaynakları ikame edebilecek yapaylarının üretilmesi, özellikle çevrede kirletici yükünü artırmanın ötesinde, doğal kaynak talebinin azalmasına ve kaynak arzının tahribinin önlenmesine katkı da bulunabilir.

Kaynaklardan yararlanma önceliklerinin tespitinde dikkate alınması gereken başlıca faktörler,

Kaynaklara olan gereksinimin derecesi

Kaynaklardan yararlanma ile ilgili acil önlem alınmasına duyulan gereksinim

Ülkenin genel ihtiyaçlarının karşılanması

Kaynaklardan sağlanacak gelir ve faaliyetlerin etkinliği

Kaynaklardan sağlanan sonuçların devamlılığı

Ülkedeki çeşitli ekonomik faaliyetlerin kaynaklardan etkilenme derecesi

Kaynaklardan yararlanmanın maliyeti

Doğal kaynakların alternatif kullanma yöntemleri araştırılırken üzerinde durulması gereken bir başka konu ise, doğal tekellerdir. Bilindiği gibi herhangi bir
üretim alanında bir tekel oluştuğu zaman, yani üretim tek bir firma tarafından
gerçekleştirildiği zaman, üretim miktarı, olabileceğinden daha düşük, ürün fiyatı
da olması gerekenden daha yüksek olur. Böyle bir durumda genellikle toplum
refahının azaldığı ileri sürülmektedir. Doğal kaynakların üretime alınması ve üretime elverişli hale getirilmesi genellikle yüksek miktarda sabit sermaye yatırımlarının (masraflarının) yapılmasını gerektirir. Bir ormanda tomruk üretimi için gerekli yolların açılması ve tesislerin kurulması, aynı şekilde çok amaçlı bir barajın inşası büyük sabit masrafların yapılmasını gerektirdiği gibi, bu masrafların ürün geliri ile karşılanması için uzun süre beklenilmesi gerekir. Bu durum, doğal kaynaklarla ilgili devlet yatırımlarını bir çeşit doğal tekele dönüştürür. Kurulu orman işletmeleri, geniş bir bölgeye hizmet veren sulama şebekeleri, kentsel su ve kanalizasyon sistemleri bu tip doğal tekele örnek olarak verilebilir. Çünkü özel sektörün, bu ölçüde sabit masrafları göze alabilmesi, özellikle yatırımın olgunlaşma süresi uzun olduğunda, kolaylıkla mümkün olmaz.

Mal ve hizmet üretimini destekleyen veya üretim sürecinde kullanılan canlı ve cansız varlıkların tamamına “kaynak” denir. Diğer ifade ile insanların beşeri gereksinimlerinin giderilmesi ve sosyal amaçların gerçekleştirilmesini olanaklı kılan ve kolaylaştıran araçlara genel olarak kaynak adı verilmektedir.

Tarım, doğal kaynakların (toprak, su, hava) bilinen en eski kullanma şekillerinden biridir. İnsanlar toprağı işleyerek bir anlamda doğanın şekillenmesine de yardımcı olmuşlar ve böylece tarım ve madencilik yoluyla birincil (reel) üretimi gerçekleştirmişlerdir. Bu süreç, Batı’da Sanayi Devrimi ve hatta 1950’lerden sonra gelişen Yeşil (Tarım) Devrimi’nin yaygınlaşmasına kadar devam etmiş ve tarıma girdi temin eden ve tarım ürünlerini işleyen sanayilerin gelişmesi ile birlikte tarım ve çevre ilişkileri de çevre aleyhine bozulmuştur. Aynı durum sanayi işletmeleri için de geçerli olup, sanayinin çevre kirletici niteliklerinin fark edilebilecek boyutlara ulaşması, esasen 200 yıllık bir zaman diliminde ortaya çıkmıştır. Yeni teknolojilerin sanayi ve tarım alanlarına girmesiyle sanayi ve tarımsal faaliyetlerde doğayı kirletici bir faaliyet haline gelmiştir. Ancak çevre kirliliği denildiğinde 1970’lere kadar sadece sanayinin neden olduğu kirlenme anlaşılmış, tarım kirletici bir endüstri olarak görülmemiştir.

Dünyada 1970’lere kadar ekonomi derslerinde hava ve su, sıfır maliyetle elde edilebilen, sınırsız serbest mallar olarak tanımlamıştır. Ancak son zamanlarda bütün doğal kaynakların ve çevresel değerlerin kıt kaynaklar olarak ele alınması gerektiği anlaşılmış, kasıtlı ya da bilinçsizce fiyatın düşük tutulmasının doğal kaynakların ve çevrenin bütün dünyada hızla tüketilmesinde en önemli faktör olduğu görülmüştür. Doğal kaynakları ve çevreyi kıt faktörler olarak kabul eden bir anlayış veya sürdürülebilir kalkınma yaklaşımı ortaya çıkmıştır.

Toplumların gelişmesinin yalnız ekonomik açıdan değil sosyal, beşeri ve çevresel yönlerden de ele alınması gerektiği ileri sürülerek özellikle 1970’lerde geleneksel kalkınma kavramı, önemli eleştirilere ve değişime uğramıştır. Kalkınma olgusu hem çevre ve doğal kaynaklar boyutu hem de insani boyutuyla ele alınmaya başlamıştır. Böylece çok boyutlu bir kavram olan sürdürülebilir kalkınma kavramı ortaya çıkmıştır. Son 25-30 yıldan beri dünyada tarımsal ve endüstriyel üretimde yeni yaklaşım, sürdürülebilir üretim yaklaşımı olmuştur. Özellikle Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafından 1987 yılında yayımlanan Ortak Geleceğimiz Raporu’nda (Brunthland Raporunda) yapılan tanımlama çerçevesinde sürdürülebilir üretimi “bugünkü kuşakların ihtiyaç duydukları ürünleri elde ederken, gelecek kuşakların ihtiyaçlarının karşılanmasını tehlikeye düşürülmemesi” olarak ifade edilmiştir. Sürdürülebilir kalkınma yoluyla aynı zamanda ekonomi ile ekoloji bağlantısı kurulmuş olur.

Ekonomik faaliyetlerin temel hedefi, insanların gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik mal ve hizmetlerin üretilmesidir. Buna göre ekonomide mal ve hizmetlerin üretilmesi sürecinde kullanılan bütün kaynakların odağında insanın (toplumun) olduğu kabul edilebilecektir. Mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan ekonomik kaynaklar; “doğal ve beşeri kaynaklar” olarak iki grupta toplamak mümkün olabilmektedir. İnsan olmadan herhangi bir ekonomik faaliyet söz konusu olmayacağına göre, kaynakların en önemlisi ve temel nedenini insan oluşturmaktadır.

Teknolojideki hızlı gelişmeler 1950’lere kadar hızla devam etmiş ve 1950’lerdeki Yeşil Devrim ile de tarımda girdi ve teknoloji kullanımı büyük ölçüde değişmiştir. Tarım ve sanayinin yapısında oluşan değişmeler ve hızlı nüfus artışı ve düzensiz kentleşmede, doğal kaynaklara olan talebin çeşitlenmesine ve artmasına neden olmuştur. Böylece yeryüzünde önceleri hava kirliliği, sanayi atıkları ve nükleer atıklar gibi sanayinin neden olduğu çevre sorunları ve 1980’lerde ise tarımsal faaliyetlerin neden oldukları çevre sorunları oluşmuştur. Günümüzde artan çevre sorunları ve özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaşanan yetersiz ve dengesiz beslenme ve açlık sorunları, insanlığın yaşamsal sorunları haline gelmişlerdir.

Hemen her ülkede mevcut kaynakların geliştirilmesi ve yararlanmada, öncelikler sıralamasının yapılması zorunluluğu bulunmaktadır. Kaynaklardan yararlanma önceliklerinin tespitinde dikkate alınması gereken başlıca 8 faktör bulunmaktadır:

Doğal kaynak muhasebesi, ekonomi ve çevre arasındaki etkileşimi açıklamak amacı ile çevrenin durumu ve gelişimi hakkında makro seviyede bilgi üretmektir. Doğal kaynak muhasebesinin oluşturulmasının amacı, ekonomik faaliyetlerin çevreye olan etkisini incelemek ve böylece çevresel ve ekonomik verileri aynı kavramsal çatı altında birleştirmektir. Bu yolla sağlanabilecek veriler; ekonomik ve ekoloji sürdürülebilirlik arasındaki ilişkiyi gösterebilir, kaynak stoku ve değişimine dayalı ekonomik kalkınma ve ekolojik değişimi açıklayabilir, kaynakların kullanımının insan refahına etkisi, faydaları ve zararları incelenebilir ve sürdürülebilir kalkınmanın uygulanmasına yardımcı olabilir. Ayrıca doğal kaynak muhasebesi ile elde edilecek veriler, kaynakların rasyonel yönetilebilmesini sağlayacaktır. Doğal kaynakların rasyonel kullanımı; yoksulluğun azaltılması, ekonomik gelişmenin sağlanması, nüfusun artmasına karşın, sağlıklı bir ortamda yaşamın sürdürülebilmesi ve politik ve ekonomik dengenin kurulmasını sağlayacaktır.

Sürdürülebilir kalkınma kapsamında çevresel varlıkların tahribatı ve aşınmayı da hesaba katan bir gösterge olarak sürdürülebilir net milli hâsıla kavramı önem kazanmıştır.

Net SMH = GSMH - Ais - Adk-R-A

Denklemde;

SMH: Sürdürülebilir net milli hâsıla,

GSMH: Gayri safi milli hâsıla,

Ais: Fiziki ve insan sermayesindeki aşınma,

Adk: Doğal (çevresel) sermayedeki aşınma,

R: Çevresel sermayeyi yeniden kullanıma sokmak için talep edilen harcama ve

A: Çevresel sermayenin tahribatını önlemek (hava kirliliği, su ve toprak kalitesi gibi) için talep edilen harcamayı ifade eder.

Bu yolla belirlenen net safi milli hâsıla, Keynesyen Modele göre hesaplanan milli hasıladan genellikle daha düşük, ama daha gerçekçi ve sürdürülebilir bir ölçüt olmaktadır.

Türkiye’de makro politikalara sürdürülebilir kalkınma yaklaşımın entegre edilmesi eğilimine Dokuzuncu Kalkınma Planında (2007-2013) yer almıştır.