TARIM EKONOMİSİ - Deneme Sınavı - 11

Yenilenebilen Doğal Kaynaklar
Toprak, Su, Su Ürünleri, Orman ve Bitki Örtüsü (Flora), Hayvan Toplulukları (Flora), Atmosfer, Yenilenebilen Enerji Kaynakları (Rüzgar, Jeotermal, Güneş Enerjisi, Biyokütle Enerjisi gibi)

Yenilenemeyen Doğal Kaynaklar
Mineral Kaynaklar (Madenler), Metal Kaynakları, Enerji Kaynakları (Kömür,
Petrol, Doğalgaz, Uranyum, Toryum gibi)

Kaynaklardan yararlanma önceliklerinin tespitinde dikkate alınması gereken başlıca faktörler, kısaca aşağıda açıklanmıştır:
√ Kaynaklara olan gereksinimin derecesi

√ Kaynaklardan yararlanma ile ilgili acil önlem alınmasına duyulan gereksinim

√ Ülkenin genel ihtiyaçlarının karşılanması

√ Kaynaklardan sağlanacak gelir ve faaliyetlerin etkinliği

√ Kaynaklardan sağlanan sonuçların devamlılığı

√ Ülkedeki çeşitli ekonomik faaliyetlerin kaynaklardan etkilenme derecesi

√ Kaynaklardan yararlanmanın maliyeti

√ Zaman faktörü

Doğal tekeller; (i) sınırlı doğal kaynakların arzına dayalı olanlar (elmas üretimi), (ii) ticari gizlilik ya da özel haklardan yararlananlar (patent) ve (iii) faaliyetlerin çok özel bazı niteliklerinden dolayı ortaya çıkanlar tekeller olarak sınıflandırılabilir. Su kanalları, demiryolları, doğalgaz, elektrik, telgraf hatlarını işleten firmaları içeren üçüncü kategorinin doğal tekellerin en önemlisi olduğuna işaret edilmektedir

İşletmeler kirleten öder veya kullanan öder ilkesine göre faaliyetlerinin neden oldukları negatif dışsallıkların bedelini yine kendileri karşılayarak, söz konusu maliyet unsurlarını işletme içi maliyet haline getirmiş olacaklardır. Bu işleme içselleştirme adı verilir.

Tahmin ve önleme stratejisinde (önleyici politikalarda) ise, kısa vadeli ekonomik yarar yerine uzun vadeli toplumsal ve ekolojik faydalara öncelik verilmektedir.

Bu planlara göre sürdürülebilir tarım için öncelikli eylemler; (i) verimli topraklar tarımsal üretim için korunmalı, (ii) toprak ve su kaynaklarını koruma çalışmaları geliştirilmeli, (iii) marjinal araziler üzerinde tarımın etkileri azaltılmalı, (iv) bitkisel ve hayvansal üretim faaliyetlerinin birbirine entegre olması teşvik edilmeli, (v) kuru tarım bölgelerinde sürdürülebilirlik ve verimlilik yükseltilmeli, (vi) entegre tarımsal mücadele uygulamaları yaygınlaştırılmalı, (vii) tarım kimyasallarının (ilaç, gübre, büyümeyi düzenleyiciler gibi) kullanımı kontrol edilmeli, (viii) tarımın genetik kaynakları korunmalı, (ix) küçük çiftçiler ve tarım kesimindeki topraksız ailelerin tarım dışı işlerde istihdamı artırılarak toprak üzerindeki nüfus baskısı hafifletilmeli ve (x) tarımda fiyat politikaları yerine koruma politikalarına ağırlık verilmeli olarak saptanmıştır.

Mal ve hizmet üretimini destekleyen veya üretim sürecinde kullanılan canlı ve
cansız varlıkların tamamına “kaynak” denir. Diğer bir ifade ile insanların beşeri
gereksinimlerinin giderilmesi ve sosyal amaçların gerçekleştirilmesini olanaklı
kılan ve kolaylaştıran araçlara genel olarak kaynak adı verilmektedir. İnsanın gereksinimlerinin tatmini için gerekli olan mal ve hizmetlerin üretilmesinde kullanılan
doğal kaynaklar (toprak ve arazi), emek (işgücü), sermaye ve girişimci gibi
faktörlere kaynak veya üretim faktörü denir.

Doğa kavramı; dünyada (evrende) yaratılan bütün öğeleri kapsar. Çevreciler
insan müdahalesi olmayan her şeyi doğa olarak kabul etmekte ve bu doğayı arzulamaktadırlar.
Doğayı mümkün olduğunca eski haline getirmek ve doğal olan her şeyi bugünkü durumları ile korunmak ya da olanaklı ise eski durumlarına dönüştürmek fikri, çevre koruma yaklaşımlarının esasını oluşturmaktadır. Bu nedenle çevreye zarar verildiği zaman, bunun sorumluluğunu zarar veren taraf üstlenmelidir. Doğa, evrende yaratılmış olan ve insan müdahalesi olmayan her şeyi kapsamaktadır. Çevre kavramına, doğaya insanın yaptığı katkıların (yapay çevre) eklenmesi gerekir. Doğa kavramı ile doğal kaynak kavramı büyük ölçüde özdeş olarak görülmektedir.

Ekonomik gelişme bakımından doğal kaynakların başlıca özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• Doğal kaynaklar, insan yapımı veya insan eliyle üretilmiş varlıklar değildir.
Bu bakımdan genellikle doğal kaynakların orijinal ve özellikle yenilenemeyen
kaynakların bilinen miktarları değiştirilememektedir. Hava, su, ıslak
alanlar ve yeraltı suyu bu kapsamdaki doğal kaynaklardan bazılarıdır.
• Doğal kaynaklar insanlar tarafından üretilememekte veya kendiliğinden
üretken kaynaklar değillerdir. Bu bakımdan özellikle mevcut yenilenemeyen
doğal kaynak stoku (arzı) zamana bağlı olarak arttırılamamaktadır.
• Doğal kaynaklar genellikle kamu (kamusal) malı özelliğine sahip olduklarından,
bu kaynaklar üzerinde özel mülkiyet söz konusu olmamaktadır.
Kamu ve özel mülkiyet yanında özellikle doğal kaynakların toplumsal
mülkiyete konu olması üzerinde yoğun tartışmalar yapılmaktadır. Böylece
doğal kaynakların mülkiyeti topluma ait olacağından, toplumun bütün
bireyleri söz konusu kaynakları (su, yol, hava ve park gibi) belirli bir bedel
ödeyerek veya ödemeden kullanabilecektir.
• Doğal kaynaklar birincil mallar değillerdir. Birincil mallar, doğrudan doğruya
tüketime ve kullanılmaya uygun olan mallardır. Meyve, kalem ve
gömlek gibi mallardır. Daha yüksek derecede mallar ise, tüketim ve kullanılmaya
elverişli malların üretimine hizmet eden mallardır. Örneğin, kazak,
birinci derecede ve iplik ikinci derecede ve pamuk yumağı ise üçüncü
derecede mallardır. Bunun anlamı, doğal kaynaklar üretimde girdi olarak
kullanıldığından tükenmekte ve aynı zamanda kullanılmadan kalan doğal
kaynak stokunun oranı azalmaktadır. Özellikle yenilenemeyen doğal kaynaklar
bu özellikleri taşımaktadır.

Yenilenebilen Doğal Kaynaklar: Toprak, Su, Su Ürünleri, Orman ve Bitki Örtüsü (Flora), Hayvan Toplulukları (Flora), Atmosfer, Yenilenebilen Enerji Kaynakları (Rüzgar, Jeotermal, Güneş Enerjisi, Biyokütle Enerjisi gibi)

Yenilenemeyen Doğal Kaynaklar: Mineral Kaynaklar (Madenler), Metal Kaynakları, Enerji Kaynakları (Kömür, Petrol, Doğalgaz, Uranyum, Toryum gibi)

Doğal kaynakların sınıflandırılmasında, genellikle kaynakların en önemli özellikleri olan süre veya zaman dikkate alınmaktadır. Süreklilik veya üretim faktörlerinin kullanılma süresi içinde kaynağın tükenmesine bağlı olarak, doğal kaynakları; tükenen veya tükenmeyen kaynaklar olarak iki gruba ayırmak mümkündür. Bununla birlikte bu sınıflandırma sistemindeki “tükenme” kavramı ekonomik anlam taşımakta olup, fiziki olarak kaynağın tükenmesi ile ilgili değildir. Ekonomi biliminde bir kaynağın kullanılması ile sağlanan gelir (Örneğin,60 $/ton gibi), kaynağın üretimi ve/veya çıkarılması için yapılacak masraflardan (Örneğin,140 $/ ton gibi) daha düşük ise, doğada bulunmasına karşın, böyle bir kaynak ekonomik yönden tükenmiş (üretimin verimli olmaması) kabul edilir.

Uluslararası düzeyde kabul gören ekonomik ölçütler yönünden gelişmekte olan ülke olarak tanımlanan bazı ülkelerde (örneğin Nepal, Afganistan, Endonezya gibi), birçok doğal kaynağın varlığı oldukça yüksek düzeylerdedir. Ancak bu ülkelerde mevcut doğal kaynakları işleyerek ulusal refah düzeylerini yükseltebilecek teknik bilgi, nitelikli işgücü, sermaye ve ekonomik organizasyonu gerçekleştirebilecek girişim gücü oldukça yetersizdir. Bu koşullarda uygun ekonomik ortam ve organizasyon ile teknolojik altyapının oluşturulamaması durumunda, doğal kaynak arzı yeterince işletilememekte ve ekonomik gelişme açısından doğal kaynakların varlığının fazla bir önemi de bulunmamaktadır. Diğer yandan birçok gelişmekte olan ülkede doğal kaynakların türleri, bölgelere göre dağılımı, mevcut stokları, kullanılma ve kirlenme düzeyleri ve kaynaklardan yararlanmanın ekonomik yönlerini ortaya koyan doğal kaynak envanteri de bulunmamaktadır. Bu koşullarda birçok gelişmekte olan ülkeye, uygun ekonomik ortam, pazar olanakları ve nitelikli işgücü olmasına karşın, yeterli yabancı sermayenin çekilmesi veya gelişmekte olan ülkelerin uluslararası sermaye ve teknoloji akışından yararlanma
düzeyleri oldukça yavaş ve yetersiz olmaktadır.

Yeryüzünde hemen her ülkenin farklı nitelik ve miktarlarda doğal kaynak arzına
sahip olduğu görülmektedir. Ülkelerin farklı miktar, nitelik ve koşullardaki doğal
kaynak arzından yararlanmada ilk sıraların veya önceliklerin hangi kaynaklara
verilmesi gerekeceği veya çeşitli doğal kaynaklardan öncelikle geliştirilmesi gerekenlerin
miktar ve bileşimleri, ülkenin ekonomik, sosyal ve fiziksel koşullarına
bağlı olarak değişecektir. Kaynaklardan yararlanma düzeylerinin analizinde birçok
faktör dikkate alınabilir. Bu faktörlerden göreli olarak daha fazla önem taşıyanlar
bulunmakta olup, bunlar;

(i) bireysel fertlerin istekleri,

(ii) gruplar veya toplumsal istekler,

(iii) teknolojik yenilikler,

(iv) kuruluşların koşulları,

(v) kültürel çevre,

(vi) fiziki çevre özellikleri 

Ancak bu faktörlerin hiçbiri sabit
değil, değişken bir özellik taşımaktadır. Kaynak kavramı dinamik özellikler taşıdığından,
belirli bir alanda fiziki olarak bulunduğu saptanan kaynaktan yararlanma,
ekonomik, sosyal ve yerel fiziki koşullara bağlı olacaktır.

Ülkelerin kaynakları ile nüfus varlığı ve sanayileşme düzeyleri arasındaki ilişkiler,
ekonomik kalkınma veya geri kalmışlık ve yoksulluğu ortaya çıkarır. Bu ilişkiler,
yeryüzünde gelişmiş ülke, gelişmekte olan ülke ve geri kalmış ülke tanımlarının
ortaya çıkışına olanak vermiştir. Bu koşullarda hemen her ülkede mevcut
kaynakların geliştirilmesi ve yararlanmada, öncelikler sıralamasının yapılması
zorunluluğu bulunmaktadır. Kaynaklardan yararlanma önceliklerinin tespitinde
dikkate alınması gereken başlıca faktörler, kısaca aşağıda açıklanmıştır:
√ Kaynaklara olan gereksinimin derecesi: Herhangi bir doğal kaynağa olan
ihtiyacın derecesi, insanların ve diğer canlıların yaşamaları için söz konusu kaynağa
olan gereksinimlerin hayati önem taşıması oranında artacaktır. Örneğin,
yeryüzünde sürekli bir hidrolojik döngü halinde olan ve yenilenebilen kaynak
özelliğini taşıyan su, doğrudan canlılar tarafından kullanıldığı gibi, tarım, sanayi,
enerji üretimi, turizm ve rekreasyonel amaçlarla kullanılabilen bir kaynak özelliği
taşımaktadır.

Ekolojik sistemin kendini yenileme kapasitesinin sınırlı olması ve bu sınırlılık sonucu oluşan sorunların toplumları etkilemeye başlamasına kadar, birçok ülkede hava ve su gibi çevresel mallar, kullanımı sınırlandırılamayan “bedava (serbest) mallar” olarak görülmüş olup, halen bu durum birçok toplumda sürmektedir. Kuşkusuz çevrenin bu biçimde değerlendirilmesi ve buna bağlı olarak aşırı kullanımın olması, çevre sorunlarının boyutlarını daha da artırmaktadır. 2872 sayılı Çevre Kanunu’ndan önce çevre malları “sahipsiz şeyler” olarak tanımlanmış ve bu kanunun yürürlüğe girmesinden sonra ise “ortak mal” olarak kabul edilmiştir.

Tarıma yönelik politikalar ve bunların uygulanmasında kullanılan araçlar
zaman içinde değişiklik göstermekle birlikte, uygulamada yaygın olarak fiyat
ve pazar politikaları ve özellikle de girdi sübvansiyonları ve destekleme alımları
gibi yaklaşımlar kabul görmüştür. Birçok ülkede devletin yoğun bir biçimde
desteklediği entansif (yüksek enerjili) tarımsal üretim sisteminin başlıca çevresel
sonuçları; (i) yoğun toprak kaynakları kullanımı ve kimyasal gübreler ile tarımsal
mücadele ilaçlarının aşırı kullanımı nedeniyle toprak kalitesinin düşmesi ve verimliliğin
azalması, (ii) doğal çayır ve mer’aların, çalılıkların, doğal parklar gibi
koruyucu bitki örtüsünün tahrip edilerek arazinin tesviyesinin bozulması ve marjinal
alanların işlenmesi, tarımsal üretime açılması ve (iii) yeraltı suyunun, girdi
sübvansiyonları ile desteklenen ve kullanımı teşvik edilen azotlu gübrelerin aşırı
kullanımı nedeniyle azot kirlenmesine uğraması gibidir.

Mal ve hizmet üretimini destekleyen veya üretim sürecinde kullanılan canlı ve
cansız varlıkların tamamına “kaynak” denir

Fiziksel çevre, dünyayı karakterize eden canlı (biyotik) ve cansız (abiyotik)
çevrenin tümünden meydana gelmekte olup, litosfer (yerkabuğu), atmosfer (hava),
biyosfer (içinde canlıların yaşamlarını sürdürdüğü su, toprak ve hava katmanlarını kapsayan kuşak veya canlı küre) ve hidrosferden (su) oluşur.

Doğal kaynaklar genellikle kamu (kamusal) malı özelliğine sahip olduklarından, bu kaynaklar üzerinde özel mülkiyet söz konusu olmamaktadır.