TARIM EKONOMİSİ VE TARIMSAL POLİTİKALAR

Sektörlerin iktisadi yapı içerisindeki göreceli paylarının değişme eğilimi ve yönü Alan Fisher, Colin Clark ve Jean Fourastié başta olmak üzere pek çok iktisatçı tarafından incelenmiş ve “Üç Sektör Teorisi” ile iktisat bilimine kazandırılmıştır. Üç sektör teorisine göre;

• Birinci sektör tüm tarımsal faaliyetleri (ormancılık ve balıkçılık dâhil),
• İkinci sektör endüstriyel faaliyetleri (imalat, elektrik, inşaat gibi),
• Üçüncü sektör bütün hizmetleri (ticaret, banka hizmetleri, sigorta, ulaştırma  vs.) kapsamaktadır

Sanayileşmenin erken aşamalarında kentleşme olgusu ile gelir ve nüfus artışlarının bir sonucu olarak tarım ürünleri talebinde kayda değer artış meydana gelmiş, bu eğilim de büyük toprak sahiplerinin gelirlerini önemli ölçüde arttırmıştır. Bu gelirler, toprak reformları ve vergilendirme politikaları ile sanayi sektörüne kanalize edilmiş ve sanayi sektöründe en genel biçimiyle bir üretim biriminin belli bir dönemdeki mal ve hizmet üretme kapasitesi olarak tanımlanabilen sermaye birikimini veya sermaye stokunu arttırmıştır.

Herhangi bir işte çalışan bir işçinin işten çıkarılması toplam üretim hacminde bir değişiklik meydana getirmiyor ise gizli işsizlik vardır. Bir başka deyişle gizli işsizlik, marjinal verimliliği sıfır olan işçilerin mevcut olması hâlidir.

Kalkınmada sanayiye öncelik veren ekonomistlere göre gelişmekte olan ülkeler, zaten geri olan tarımı kendi hâline bırakarak, öncelikle sanayi sektörünü geliştirmelidirler. Gelişen sanayi sektörünün arkasından tarım sektörü de yavaş yavaş canlanacak ve dinamizm kazanacaktır.

Pozitif dışsallıklar, bir mal veya hizmetin alıcı ve satıcıları dışındaki üçüncü kişilerin de söz konusu iktisadi faaliyetten fayda elde etmesidir.

Angarya uygulamalarının geçmişteki dikkat çekici örneklerinden biri 1789
İhtilali öncesinde Fransa’da yaşanmıştır. Bu dönemde köylülere ayda üç gün yol
ve köprü inşaatlarında çalışma zorunluluğu getirilmiş olup bu dönemde yapılan
yollar Fransa’nın kalkınmasına önemli katkılar sağlamıştır.

Sosyalist rejimle yönetilen ülkelerde kalkınmanın ilk dönemlerinde tarım sektöründen sanayi sektörüne kaynak transferi suretiyle iktisadi kalkınmanın gerçekleştirilmesine ve planlı bir şekilde uygulanmasına çalışıldığına tanık olunmuştur. Bu rejimin hakim olduğu ülkelerde tarımdan sanayiye kaynak transferi, tarımsal üretimin belirli bölümleri, piyasa fiyatlarının çok altındaki meblağlardan kamu kuruluşlarına zorunlu olarak teslim edilmesi şeklinde hayata geçirilmiştir.

1917 Ekim ihtilalini izleyen 40 yıl boyunca Sovyet Rusya’da kalkınmanın ağır yükü, bu zorunlu teslimlerle tarım sektörüne yüklenmiştir.

Eksojen kalkınma yaklaşımına göre kalkınma gelişmiş bölgelerden geri kalmış bölgelere (merkezden çevreye) doğru yayılma gösterir ve dışsal olarak belirlenir.

Marjinal Verimi Sıfır, Sonsuz Esnek Tarımsal İş Gücü Arzı: Kırsal alanda yaşayan nüfus fazladır. Bu nedenle de emek arzı sonsuz esnektir. Tarım sektöründe reel ücretler sabittir ve iş gücünün marjinal verimliliği sıfıra yakındır. Dolayısıyla da belirli miktardaki iş gücünün tarım sektöründen sanayi sektörüne kaydırılması toplam üretimi azaltmamaktadır.

Harris-Todaro modeli Lewis modelinde yer almayan bir unsuru ekler;
modelde göç etme kararı ücretin yanı sıra işsizlik olasılığına da dayanmaktadır.
Kırsal kesimden kente göç ve sorunları üzerine kurulu olan Harris-Todaro modeline göre ekonomide denge, kentsel kesimdeki ücretlerin kırsal kesimdeki emeğin marjinal verimine eşit olduğu noktadadır.

Tarımın ekonomik kalkınmadaki rolünün ne olması gerektiği sorusuna çağdaş anlamda verilen nitelikli cevaplardan biri, Johnston ve Mellor tarafından “Tarımın Ekonomik Kalkınmadaki Rolü” başlıklı makalelerinde ortaya konulmuştur. Anılanlarca bu makalede, arttırılmış tarımsal çıktı ve verimliliğin ekonomik büyümenin tamamına sağladığı katkıların en önemli yollarının beş önerme dâhilinde özetlenebileceği öne sürülmüştür:

1. Ekonomik kalkınma, tarımsal ürünlere yönelik talepteki kayda değer artışla karakterize edilir ve gıda arzının talepteki büyüme hızına uygun artırılmasındaki başarısızlık, ekonomik büyümeye ciddi sekte vurabilir.

2. Tarımsal ürün ihracatının arttırılması, özellikle de kalkınmanın erken aşamalarında gelirin ve döviz kazançlarının arttırılmasında en fazla gelecek vaat eden araçlardan biri olabilir.

3. İmalat ve ekonominin genişleyen diğer sektörleri için iş gücü ağırlıklı olarak tarımdan aktarılmalıdır.

4. Az gelişmiş bir ekonominin başat sektörü olarak tarım, ikincil sanayinin genişlemesi ve sabit yatırım masrafları için ihtiyaç duyulan sermayeye net bir katkı yapabilir ve yapmalıdır.

5. Çiftçi topluluğunun net nakit gelirlerinin artırılması, endüstriyel genişleme için önemli bir katalizör olabilir.

Tarım sektörünün iktisadi yapı içerisindeki nispi öneminin giderek azalması, Dünya üzerindeki tüm ekonomilerin kalkınma süreçlerinde göze çarpan ortak bir eğilimdir. Sektörlerin iktisadi yapı içerisindeki göreceli paylarının değişme eğilimi ve yönü Alan Fisher, Colin Clark ve Jean Fourastié başta olmak üzere pek çok iktisatçı tarafından incelenmiş ve “Üç Sektör Teorisi” ile iktisat
bilimine kazandırılmıştır. Üç sektör teorisine göre;

• Birinci sektör tüm tarımsal faaliyetleri (ormancılık ve balıkçılık dâhil),
• İkinci sektör endüstriyel faaliyetleri (imalat, elektrik, inşaat gibi),
• Üçüncü sektör bütün hizmetleri (ticaret, banka hizmetleri, sigorta, ulaştırma vs.) kapsamaktadır.

Herhangi bir ülke ekonomisinin kalkınma sürecinde tarım sektörünce sağlanması beklenen belli başlı işlevler şunlardır:

Gelişmekte olan ülkelerin kalkınma bakımından ciddi birtakım açmazları bulunmaktadır. Kalkınmanın yol haritasının tarım toplumundan önce sanayi sonra da bilgi toplumu güzergâhlarını izlediği göz önünde bulundurulduğunda bu ülkelerde kalkınmanın hayata geçirilebilmesi için fiziki, beşeri ve sosyal sermaye eksikliklerinin giderilmesi zorunludur.

mukayeseli üstünlükler teorisinden esinlenmek suretiyle tarım sektöründe görece avantajlı olunması hâlinde bu sektörde uzmanlaşılmasının yogun sonuçlar doğuracağını öne süren bu görüşlerin dayandığı temel tezler şunlardır:

Sanayi Sektöründe Artan Verimler İlkesinin Geçerli ve Arz Esnekliğinin Yüksek Olması
Tarım sektöründe azalan verimler ilkesi geçerli iken, sanayi sektöründe artan verimler ilkesi geçerlidir. Bu olgu belirli ölçülerde teknolojik ilerlemelerin sanayi sektöründe verimin arttırılmasını sağlamasından kaynaklanmaktadır. Sanayi sektörünün üretim yapısı ve organizasyonu, tarıma kıyasla daha yüksek katma değer üretilmesini beraberinde getirmektedir. Ayrıca verim artışları, yatırımların getirilerini de farklılaştırmakta ve yatırımların tarım sektörüne kıyasla sanayide daha fazla getiri elde etmesini sağlamaktadır. Bu faktörlerden dolayı sanayi sektörüne hem kalkınmada öncelik verilmesi hem de daha fazla yatırım yapılması gerektiği savunulmaktadır.

,Diğer taraftan sanayi malları arzı tarıma kıyasla piyasa koşullarına ve konjonktürel gelişmelere çok daha kolay uyum sağlayabilmektedir. Tarım sektörünün doğal kaynaklara ve tabiat koşullarına bağımlılığı, arz imkânları ve esnekliği üzerinde büyük oranda kısıtlayıcı etki yapmaktadır. Tarımsal üretimin bol olduğu yıllarda üreticiler daha az gelir elde edebilmekte veya tüketiciler bu mallar için tahmin ettiklerinden daha az ödemektedirler. Bunun aksine üretimin az olduğu yıllarda üreticiler beklentilerinden daha fazla gelir elde edebilmekte veya tüketiciler bu ürünleri elde edebilmek için bütçelerinden daha fazla pay ayırmak durumunda kalabilmektedirler. İktisatta “King Kanunu” veya “Bolluk Paradoksu” ile açıklanan bu olgu, tarım sektöründeki fiyat-gelir istikrarsızlıklarını açıklamaktadır. Sözü edilen istikrarsızlıklar da tarıma dayalı bir kalkınma hamlesini güçleştirmektedir.

Kalkınma hamlesinin başlatılabilmesinin ön koşulu, kamu kesiminin elinde bu hamleyi finanse edebilecek yeterli kaynakların bulunmasıdır. Kalkınmaya yönelik devlet tarafından yapılacak harcamaların ağırlıklı olarak kamu harcaması niteliği taşımasından dolayı, kalkınmanın finansmanı da kamu gelirlerinden karşılanmaktadır.

Kalkınma hamlesinin en temel şartlarından biri, üretim faaliyetlerinin gerçekleştirilebilmesi için gerek duyulan ve sermaye yetersizliği nedeniyle en azından kalkınmanın erken aşamalarında kamu tarafından sağlanması gereken birtakım sermaye varlıklarının meydana getirilmesidir. Altyapı olarak adlandırılan bu varlıklar;
• Her türlü kara ve demir yolları, oto yollar, tramvay ve hafif raylı sistemler, metrolar, köprüler, tüneller, limanlar, su yolları, havaalanları gibi ulaştırma tesislerini,
• Barajlar ve sulama kanallarını,
• Elektrik üreten her türlü santraller ve türbinler ile üretilen enerjinin nakil hatlarını, doğal gaz ve petrol boru hatları gibi enerji tesislerini,
• Fiber optik hatlar vb. her türlü telekomünikasyon ağlarını, linkler ile iletişim santralleri gibi sair tesisleri,
• Su, kanalizasyon, katı atık toplama ve imha tesislerini kapsamaktadır

Kalkınma iktisadı bünyesinde yürütülen çalışmalar sonucunda kalkınma hamlelerinin nasıl gerçekleştirilebileceği ve bu süreçlere hangi prensiplerin hakim olması gerektiğine dair bazı yaklaşım ve stratejiler geliştirilmiştir. Bu yaklaşım ve stratejiler aşağıdaki kategoriler dâhilinde sınıflandırılabilmektedir:

Tarımsal kalkınma modelleri, tarımsal kalkınmanın nasıl sağlanacağı ve genel iktisadi kalkınma sürecinde tarımdan nasıl yararlanılabileceğini açıklamaya yönelik teorik modellerdir.

İktisadi kalkınmada tarımın rolü konusunda ulaşılan genel geçerli birtakım tespitlerin varlığından da söz edilebilecektir. Bu kapsamdaki belli başlı tespitler şu şekilde özetlenebilir: