Avrupa Birliği’nde Tarımsal Yapı, Tarımsal Üretim ve Tarımsal Politikalar

Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) başlangıçta ekonomik iş birliği yapmak için bir araya gelmiş ve Avrupa Ortak Pazarı olarak calışmış olmasına karşın 1 Kasım 1993 yılında imzalanan Maastricht Antlaşması ile Avrupa Birliği adını almıştır.

Avrupa Birliği’nin amblemi, gök mavisi zemin üzerinde, on iki altın yıldız ve Avrupa halklarının birliğini temsil edecek şekilde bir daire oluşturur. Yıldızların sayısı değişmez. On iki sayısı, mükemmelliğin ve bütünselliğin sembolüdür. 1985 yılında Milan’da yapılan zirve sonrasında 9 Mayıs’ın “Avrupa Günü” olarak kutlanılması kararı alınmıştır.

Günümüzde Avrupa Birliği, 27 ülkenin yer aldığı ve ekonomik iş birliği yanında, üye ülkeler arasında, Avrupa vatandaşlığının oluşturulması ile ortak dış ve güvenlik ile adalet ve iç işlerinde siyasi iş birliğinin de gerçekleştirildiği küresel bir güce dönüşmüştür. Avrupa Birliği, ekonomik iş birliğini ve ekonomik gelişmeyi sağlamak için üye ülkeler arasında ortak ticaret ve malların serbest dolaşımı kurallarını uygulamıştır. Bunun için sanayi sektöründe Gümrük Birliği Politikası, tarım sektöründe Ortak Tarım Politikası olmak üzere iki ana politika yürütmektedir. 44 yıllık tarihsel bir geçmişe sahip olan Ortak Tarım Politikası, Topluluğun üzerinde en fazla tartışmaların yapıldığı ve en önemli politikasını meydana getirmekte olup topluluk bütçesinin önemli bir bölümü de bu politikaların uygulanması amacıyla kullanılmaktadır.

Avrupa Birliği’ne üye ülkelerin genel tarım istatistikleri incelendiğinde aşağıdaki hususlar dikkat çekmektedir:
1. Tarım sektörünün istihdamdaki payı oldukça düşüktür. Bulgaristan, Romanya, Polonya, Portekiz ve Yunanistan dışındaki ülkelerde tarım istihdamının payı % 10’un altındadır. Avrupa Birliği (AB28) ortalaması ise % 6,1’dir.
2. Tarım sektöründe üretilen brüt katma değerin Gayrisafi Yurt İçi Hasıla’ya oranı AB28 için % 1,67 olup Yunanistan, Litvanya, Hırvatistan, Romanya ve Bulgaristan dışındaki ülkelerin oranları ise % 2,5’un altındadır.
3. İşletme başına kullanılan tarımsal arazi ortalaması AB28 için 4,4 hektar olup ülkeler arasında önemli farklılıklar göstermektedir. Nitekim bu oran Malta için 36,5 hektar iken İrlanda için 0,9 hektardır.
4. AB28 için tarımsal işletme sayısı 21,769 milyon olup 5,834 milyon işletme sayısı ile en yüksek gösterge İtalya’ya, en düşük gösterge 14 bin işletme sayısı ile Kıbrıs Rum Kesimi’ne aittir.

Avrupa Birliği ülkelerinde çiftçiler, klasik anlamda 3 boyutlu olarak nitelendirilebilecek bir yapı içersinde örgütlenmişlerdir: Kooperatifler, çiftçinin ekonomik kolunu, üretici birlikleri politika yönlendirme ve lobi oluşturma kolunu, ziraat odaları ise hükümet ile çiftçi arasında köprü görevi yapan mesleki kolunu oluşturmaktadır. Bu yapılanmada organizasyonların görev ve sorumluluklarının birbirini tamamlar mahiyette olması oldukça önemlidir.

Avrupa Birliği ülkelerinde kooperatifçilik 19. yüzyıldan itibaren gelişmeye başlamıştır. Tarım kooperatifleri üyelerinin gelirlerini iyileştirmeye ve ürünlerine pazar temin etmeye
yardım etmektedirler. Aynı zamanda iktisadi ve sosyal alanlarda arabulucu fonksiyonu da icra ederler. AB ülkelerinde 176 bin tarımsal kooperatif bulunmaktadır. 200 milyar euronun üzerinde bir ciroya sahip olan kooperatifler tarımsal girdilerin, tarım ve gıda ürünlerinin pazarlanması, toplanması ve işlenmesinde % 50’nin üzerinde pazar payına sahiptirler.

Avrupa Birliği’nde 2014 yılında en büyük ciroya sahip 20 kooperatife ilişkin bilgilerin yer aldığı Tablo 8.2. incelendiğinde aşağıdaki hususlar göze çarpmaktadır:
1. En büyük ciro 15,957 milyar euro ile tedarik alanında faaliyetlerini Danimarka’da sürdüren Bay Wa kooperatifine aittir. Ciro açısından Fransa ve Danimarka kooperatiflerinin gözle görülür bir üstünlüğü söz konusudur.
2. Ciro açısından en büyük 20 kooperatif içerisinde 5 adet mandıracılık ve ormancılık alanında uğraşan kooperatifin bulunması, mandıracılığın ve ormancılığın en önemli faaliyet alanları olduğunu göstermektedir.

Kooperatifçilik alanında önemli bir yere sahip olan Almanya’nın 2014 yılı itibariyle verilerine bakıldığında aşağıdaki hususlar göze çarpmaktadır:
1. En fazla cironun Mandıra, tedarik alanında elde edildiği anlaşılmaktadır,
2. Kooperatiflere üye olunan kişi sayısı açısından bakıldığında en fazla Mandıra, Tedarik kooperatiflerine üye olan kişilerin açık ara fazla olduğu görülmektedir,
3. Kooperatiflerde çalışan kişi sayısı açısından bakıldığında ise yine en fazla kişinin Mandıra, Tedarik alanında istihdam edildiği fark edilmektedir.

Tarımsal alanda yerel düzeyde faaliyet gösteren kooperatifler, şirketler, dernekler, ekonomik amaçlı sendikalar gibi bütün üretici örgütleri genel anlamda “Üretici Grubu” olarak ifade edilmekte ve Avrupa Birliği’ndeki tarımsal yapılanmanın tabanını oluşturmaktadır. Bunlar bölgesel olarak bir araya gelip bir üst düzeyi oluşturabilirse aynı zamanda ulusal düzeyde de şemsiye birlikler kurabilmektedirler. Üretici Grupları, Avrupa Birliği’nin ortak tarım politikası ile ilgili olarak Avrupa Birliği tarafından tanınması hâlinde “Üretici Örgütleri” olarak isimlendirilmektedir. Tanınma kriterlerine sahip üretici örgütleri de kendi aralarında bir araya gelerek ve bunların da yine AB kriterlerine uygun olarak tanınma hakkını kazanmaları halinde “Üretici Birlikleri” olarak tanımlandırılırlar.

Üretici gruplar, bireysel üreticiler veya bireysel üreticiler ile sadece tarımsal üreticilerden oluşan, tarımsal ürünler üretmek veya bunlardan elde edilen geliri arttırmayı amaçlayan örgütlerden oluşmaktadır. Burada “üretici”, Avrupa Birliği toprakları içerisinde, bitkisel ve hayvansal ürünleri üreten veya aynı zamanda işlenmiş ürünleri üreten bir tarımsal işletmede çalışan bir kimse manasına gelmektedir.

Üretici örgütleri, kendilerine özgü düzenlemeler içeren bir örgütlenme şekli değildir. Herhangi bir üretici grubu/topluluğu, yetiştirdikleri ürüne ilişkin ortak tarım politikasının gerektirdiği kurallara tabi olarak ürünün üretim ve pazarlamasında ilgili tüzükler gereği, ilgili devlet ve Avrupa Birliği düzeyinde bu işlemleri yapabilecekleri konusunda bir tanınma alırlarsa “üretici örgütü” olurlar. Yani bir anonim şirket, bir kooperatif, bir üretici topluluğu üretici örgütü olarak tanımlandığında adı üretici örgütü olarak kaydedilir.

Üretici birlikleri, üreticilerin bir araya gelerek kendi çıkarlarını korumaya çalıştığı ve kâr amacı gütmeyen organizasyonlardır. Ancak, bu durum onların iktisadi faaliyetlerden yoksun olmaları anlamına gelmemektedir. Üretici birlikleri, üyelerinin geniş kapsamlı ekonomik koşullarını analiz eder; girdi temini, zirai üretim, pazarlama ve kredi ile ilgili eksiklik ve boşluklar ve bu tür eksiklik ve boşlukların üstesinden gelmek için gerekli olan kapsamlı stratejileri ve tavsiyeleri tanımlar veya hatta üyelerinin yararına olacak mevcut herhangi bir fırsatı en iyi şekilde değerlendirirler. Bu tür tavsiyeler, gerek hükümete gerekse özel sektör temsilcileri, bölgesel ticari kuruluşlar, araştırma ve geliştirme organları ve hatta medya gibi diğer uygun organlara aktarılır.

Avrupa Birliği’nin üretici örgütleri; Tarımsal Organizasyonlar Komitesi “COPA", “AB Tarımsal Kooperatifçilik Genel Komitesi” COGECA, “Avrupa Genç Çiftçiler Konseyi” CEJA olup bu örgütler tarafından Birliğin ortak tarım politikalarını etkilemek için dört kanal kullanılmaktadır. Bu kanallar Avrupa Birliği’nin kurumsal yapısı içerisinde yer alan Ekonomik ve Sosyal Komite, Bakanlar Konseyi, Avrupa Parlamentosu ve Komisyonu’dur.

COPA’nın temel hedefleri, ortak tarım politikasının gelişmesi ile ilgili bütün konuları incelemek, tarım sektörünün çıkarlarını korumak, ortak çıkarlar için yeni çözümler üretmek ve AB otoriteleri ve Avrupa düzeyinde diğer kurumlarla ilişkileri yürütmek ve komisyon ile çiftçi organizasyonları arasındaki iletişimi kurmaktır. COPA, AB’deki tüm çiftçilerin menfaatlerini koruyan ve onları temsil eden tek organizasyondur.

COGECA, kooperatifleri ilgilendiren tüm konularda Birlik politikalarının uygulanmasında ve genel çerçevenin çizilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Temel amacı, Birlik organları ile yapılan tartışmalarda tarım ve balıkçılık kooperatiflerinin özel ve genel menfaatlerini korumak olan COGECA kuruluşundan bu yana, tüm Avrupa Kurumları tarafından tarım ve balıkçılık sektörünün sözcüsü olarak kabul edilmektedir.

Avrupa Birliği’nin yeni nesil çiftçilerinin sesi olan CEJA’nın temel amacı, AB genelindeki gençleri yenilikçi bir tarım sektörü oluşturulmasına yönelik olarak teşvik etmek ve genç çiftçiler için daha iyi yaşam ve çalışma koşulları oluşturmaktır. Bugün CEJA, Avrupa Birliği’nden 28 tam üye bir gözlemci üye ile faaliyetlerini sürdürmektedir. CEJA, herhangi bir politik görüşe bağlı kalmadan Avrupa çapındaki tüm genç çiftçiler, tarım ve kırsal bölgelerle ilgilenen gençleri tüm kategorilerde temsil etmektedir.

Avrupa Birliği üyesi ülkelerde tarım sektöründeki mesleki örgütlenme içerisinde üretici birlikleri dışında ziraat odaları ve branş örgütleri yer almaktadır. Bunlar genel olarak üretimden tüketiciye ulaşana kadar her aşamada üreticinin piyasa koşulları hakkında bilgilendirilmesini ve çıkarlarının korunmasını hedefleyen örgütlerdir. Bunlar ortak tarım politikası içinde yer alan faaliyetleri yürütmezler.

Branş birliklerinin kuruluş amaçları arasında şunlar ön plana çıkmaktadır:
1. Ürünlerin ve sebze-meyve piyasasının şeffaflığını artırmak.
2. Piyasa araştırmaları ve çalışmalarıyla meyve-sebze satışlarında iş birliğine katılmak, pazarlamasını desteklemek.
3. Ürünlerin piyasa gerekleri, tüketici damak zevki ve beklentilerine uygun, daha kaliteli ve çevre dostu olarak üretilmesine yönelik faaliyetleri desteklemek.
4. Tarımsal üretimde toprak ve su kaynaklarını korumak için ilaç ve diğer işletme girdilerini daha az kullanan yöntemler geliştirmek.
5. Ürün kalitesini iyileştirici yöntem ve araçlar geliştirmek, ekolojik tarım, menşe bildirimi, kalite damgası ve coğrafi bildirimin piyasada teşviki ve korunmasını sağlamak.

Avrupa Birliği’nin tarımsal üretiminde en yüksek paya sahip ülkeler Polonya, Fransa, Almanya, İspanya, İtalya ve İngiltere’dir. Aynı zamanda Türkiye’nin de tarımsal üretimin Avrupa Birliği üyesi olan ülkelere kıyasla yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Fransa hububat ve sığır eti üretiminde Avrupa Birliği’nin öncüsü durumunda yer alırken Almanya
ise patates, şeker ve inek sütü üretiminde liderdir. İtalya ise en fazla domates üretimi gerçekleştiren ülke olmuştur. Yukarıda yer alan ürünlerin herhangi birinde liderliğe ulaşamadığı hâlde Romanya ve Polonya’nın tarımsal üretim değerleri oldukça yüksektir.

Avrupa Birliği’nin tarım ürünleri dış ticaretinde başta meşrubat ve alkollü içecekler olmak üzere hububat, un ve nişasta mamülleri ile süt ürünleri, yumurta ve bal ürünleri fazlalık verirken yenilen meyveler, yağlı tohumlar, kahve, çay ve baharat ile gıda sanayi döküntülerinde açık söz konusu olmaktadır.

Avrupa Birliği’nin tarım politikasının temeli tüketici taleplerini karşılayan, güvenliği ve sağlıklı ürün elde etmeyi amaçlayan nitelikli ürünler üreten çevre dostu üretim metotlarıyla sürdürülebilir tarımın geliştirilmesine dayanmaktadır. Avrupa Birliği tarım politikaları çiftçilerin gelirlerini artırmayı hedeflerken aynı zamanda çevreyle uyumlu ve yüksek kalitede ürünler üretmeyi amaçlamaktadır.

Genel olarak bakıldığında reform, üye ülkelerin tarımsal ve kırsal desteklerinde bağımsızlıklarını artırmaktadır. Roma Antlaşması’nın 39. maddesine göre Ortak Tarım Politikası’nın amaçları şunlardır:
1. Özellikle emek faktörü başta olmak üzere teknik gelişmeleri teşvik edereküretim faktörlerinin verimliliğini ve üretimi artırmak,
2. Tarımla uğraşanların bireysel gelirlerini artırmak suretiyle kırsal kesimdekiler için adil bir yaşam standardını sağlamak,
3. Piyasaları istikrara kavuşturmak,
4. Arzda ve üretimde sürekliliği sağlamak,
5. Tüketicilerin uygun fiyatlarla tarım ürünlerini alabilmelerini sağlamak.

Ortak Tarım Politikası’nın yukarıda belirtilen amaçlarını gerçekleştirmek için üç temel ilke söz konusudur. Bunlar; Tek Pazar, Topluluk Tercihi ve Ortak Mali Sorumluluk’tur. Tek Pazar ilkesi, tarımsal ürünlerin üye ülkeler arasında serbest dolaşımını ifade etmektedir. Ortak Tarımsal Pazar, ticaret engelleri ve gümrük vergilerinin olmadığı büyük bir pazar şeklidir. Topluluk Tercihi ise tek bir tarımsal pazar oluşumunun mantıksal sonucudur. Bu prensibin temel felsefesi, topluluk ürünlerinin ulusal pazarlarda satışına öncelik verilmesi, diğer taraftan iç piyasaların dünya piyasalarındaki ani fiyat dalgalanmaları ve düşük ithalat fiyatına karşı korunmasıdır. Ortak Mali Sorumluluk ilkesi OTP’ye ilişkin tüm harcamaların Birlik üyeleri tarafından ortaklaşa üstlenilmesini amaçlamaktadır.

Türkiye, AB’nin tarım ürünleri dış ticaret hacmi içerisinde beşinci sırada yer almaktadır (EC, 2010). Avrupa Birliği, Türkiye ile genel dış ticarette fazla verirken tarım ürünleri dış ticaretinde net ithalatçı durumundadır. Avrupa Birliği’nin Türkiye’den yaptığı ithalatın toplamı 125 milyar dolar ve toplam ihracatın da 83 milyar dolar olduğu gözlemlenmiştir. Tarım ürünlerinde Türkiye’den ithalatı 4.1 milyar euro, ihracatı ise 2.9 milyar euro civarındadır. Avrupa Birliği’nin Türkiye’den yaptığı en büyük ithalat kalemi 1.1 milyar euro ile meyvelerden oluşmaktadır. Meyveleri sebze, meyve ve fındık ürünleri ile yenilen sebze ve bitkiler takip etmektedir. Avrupa Birliği’nin Türkiye’ye sattığı ürünlerin başında tütün ve tütün muadili ürünler gelirken bu grubu yağlı tohum ve yağ veren meyveler ile meşrubat, alkollü içkiler ve sirke grubu takip etmektedir.