Dünya Tarım Sektörü ve Tarımsal Üretim

Tarım kesimini sanayi, inşaat, hizmetler ve benzeri üretim faaliyetlerinden ayıran özellikleri evrensel ve kurumsal diye ayırabiliriz. Tarımın evrensel özellikleri, ekonomilerin gelişmişlik düzeyine bağlı değildir. Tarımın evrensel özellikleri doğal koşullarla ilgili olduğundan her ekonomi için geçerlidir. Tarımın ayırıcı özellikleri ise toplumsal ve kurumsal yapının özelliklerine göre değişiklik gösterebilir ve ekonominin gelişmişlik düzeyi tarımın ayırıcı özelliğini belirler.

Dünyada tarım sektörünün ve tarımsal üretimin şekillenmesinde dünyadaki bölgeselleşme hareketlerinin ve ülkelerin uyguladıkları korumacı politikaların etkisi bulunmaktadır. 1944 yılında Bretton Woods konferansıyla başlayan uluslararası kurumların ortaya çıkışından tarım sektörü de etkilenmiştir. Ülkeler arasında ticareti düzenlemek amacıyla imzalanan GATT müzakerelerinde 1947’den 1993yılına kadar 8 müzakere düzenlenmiştir. 1986 yılında yapılan Uruguay görüşmelerine kadar tarımsal ürünlerin ticareti görüşmelere dâhil edilmemiştir.

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde tarımsal ürün fazlalığı (arz fazlası) sorunu hükümet politikaları vasıtasıyla tarımsal ürün piyasalarında çözülmeye çalışılmaktadır. Tarımsal ürünlerin ithalindeki tarifeler gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde gelişen ülkelerden yapılan tarımsal ürünlerin ihracatının büyümesinde engel teşkil etmektedir. Tarifeler ve diğer engeller gelişmekte olan ülkelerin kendi aralarındaki tarımsal ürün ticaretinin arttığını göstermektedir.

Güney-Güney Diyalogu: Aynı koşullarla karşı karşıya olan gelişmekte olan ülkelerin kendi aralarında hem teknik hem de ekonomik iş birliğini kapsayan stratejiler geliştirmesine Güney-güney diyalogu denilmektedir.

Gelişmekte olan ülkelerde verimin artmasına tarımda kullanılan teknolojilerin gelişmesi ve izlenen tarım politikalarındaki başarı neden olmuştur.

1960’lardan itibaren tarımsal üretimin artması ve çeşitlenmesi tarımda sulama imkânlarının ve gübre kullanımının artması sonucu sağlanmıştır. Günümüzde Güney Asya’da tarım alanlarının %39’u, Doğu Asya ve Pasifik bölgesinde %29’u sulanabilirken bu oran Sahraaltı Afrika ülkelerinde sadece %4 tür.

Agroekoloji: Gıda, yakıt, lif ve ilaç üretimi için çevre-bilimsel ilkeler oluşturma ve sürdürülebilir tarım sistemleri tasarım ve yönetimi uygulamalarına agroekoloji denilmektedir.

Afrika ülkeleri için hızlı tarımsal büyüme oldukça güçtür. Afrika’da agroekolojik olumsuzluklar, tarım arazilerinin hızla kuraklaşması, düşük nüfus yoğunluğu, faal piyasaların kötülüğü ve dünyanın kalan kısmıyla rekabet etmekten kaynaklanmaktadır.

1980-2017 döneminde tarımsal GSYİH’si en fazla büyüyen bölge Doğu Asya ve Pasifik Bölgesi olmuştur. Bu bölgeyi sırasıyla Orta Doğu ve Kuzey Afrika, Güney Asya, Sahraaltı Afrika ve Latin Amerika ve Karayipler bölgeleri izlemektedir. Tarımsal GSYİH artışının tarımsal nüfusa oranındaki artışlara bakıldığında ise en büyük artış Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesinde gerçekleşmiştir. Bu bölgeyi sırasıyla Doğu Asya ve Pasifik, Latin Amerika ve Karayipler, Güney Asya ve Sahraaltı Afrika bölgeleri takip etmektedir. Tarımsal GSYİH’deki artışla tarımsal GSYİH’nin nüfusa bölümü oranındaki artış farkının en az olduğu bölge Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgesi iken bu farkın en yüksek olduğu bölge Sahra Altı Afrika bölgesidir. Yani Sahra Altı Afrika bölgesinde tarımsal GSYİH artışından tarımda bulunan nüfus aynı oranda pay alamamaktadır.

Tarımsal potansiyeli en yüksek bölgeler sırasıyla Güney Asya, Doğu Asya ve Pasifik, Orta Doğu ve Kuzey Afrika, Latin Amerika ve Karayipler, Avrupa ve Orta Doğu ve Sahra Altı Afrika bölgeleridir. Buna karşılık tarım kesiminin pazara girme oranlarına bakıldığında sırasıyla Güney Asya, Latin Amerika ve Karayipler, Doğu Asya ve Pasifik, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ve Sahra Altı Afrika bölgeleri olarak sıralanmaktadır.

Dünya genelinde tarım sektöründe çalışanların toplam çalışanlara göre daha fazla olduğu bölgeler olmakla birlikte oransal olarak bakıldığında tarım kesiminde çalışan nüfus diğer kesimlerde çalışanlardan daha azdır. Burada dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta da sektör içinde kendi işini yapanlar ile bu sektörde ücretli olarak çalışanların ayrımıdır. Bölgesel olarak bu duruma baktığımızda Sahraaltı Afrika Bölgesi’nde kendi adına tarımsal faaliyette bulunan ya da tarım kesiminde ücretli olarak çalışan nüfus toplam çalışan nüfusun %60’ından fazladır. Bu bölgeyi sırasıyla Doğu Asya ve Pasifik, Latin Amerika ve Karayipler, Güney Asya, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ve son olarak Avrupa ve Orta Asya bölgesi izlemektedir. Avrupa ve Orta Asya’da bu oran %10 civarındadır.

Güney-Güney Göçü: Gelişmekte olan ülkeler arasındaki emek göçü güney-güney göçü olarak isimlendirilir.

Bölgeler arasında göçün nedenlerinden ilki tarımsal gelirler arasındaki farktır. İkinci olarak tarım sektöründe bulunanların kendi bölgelerinde yaşadıkları negatif şoklardır.

Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD) ve Uluslararası Tarımsal Araştırmalar Danışma Grubu (CGIAR) dünyada tarımsal ürünlerin ticaretinin arttırılması, dünyada yaşanan tarım kaynaklı sorunlara çözüm bulunması ve tarımsal gelişmenin sağlanması amacıyla kurulmuş ve üyelerine bu konularda destek veren uluslararası kuruluşlardır.

Dünya tarım sektöründe görülen temel sorunları; yüksek enerji fiyatları, iklim değişiklikleri, su kıtlığı, gelecekteki belirsizlikler, bioyakıt talebindeki artış (etanol ve biodizel), bölgesel göçler, ekonomik krizler ve arazi baskısı başlıkları altında sıralayabiliriz; Bu sorunların bir kısmı bölgesel olmakla birlikte dünya ülkelerinin tamamında az ya da çok mevcuttur. Bu sorunların çözümünde ülkeler kendi başlarına politikalar geliştirmekle birlikte uluslararası kuruluşlar da çaba harcamaktadırlar.

Dünyada tarımsal gelişmenin belirleyicileri, teknolojinin değişmesi, kârlılık şartlarının sağlanması, kamusal değişmeler ve tarımsal yapıdaki değişmeler olarak sıralanabilir.

Tarife Dışı Engeller: Sanayi ve ticaret sübvansiyonları, emniyet standartları, gönüllü ihraç kotaları, munzam pazarlama anlaşmaları, hükümetlerin ticareti engelleme politikaları, telafi edici vergiler, referans fiyatları ve damping gibi uygulamalara tarife dışı engeller denir.

Fair Trade: Dünya ticaretinde önemli yeri olan muz, kakao, kahve, fındık, çay gibi ürünlerin büyük şirketlerce çok ucuza alınıp üreticilerin durumunu kötüleştirecek duruma son vermek ve bilinçli tüketiciye ahlaklı alışveriş yapma hakkı tanıyan oluşuma Fair Trade denilmektedir.

2003 sonrası dönemde fiyat artışına neden olan faktörleri şu şekilde sıralayabiliriz;
• İklim şokları (2005-07 Avustralya’daki kuraklık üretimi ve ticareti azaltmıştır),
• Bio yakıt kullanımını destekleme yönündeki politikalar (tarifeler, sübvansiyonlar, kullanımı arttırıcı yasalar bitkisel yağ ve mısır talebini arttırmıştır),
• Amerikan dolarının değer kaybetmesi,
• Gelişen ekonomilerin birkaçında uzun dönem ekonomik büyümenin petrol ve gübre fiyatlarında yaptığı yukarı yönlü baskı (Bundan dolayı ekonomik büyüme doğal kaynaklara olan talebi arttırmış, et talebinin yükselmesi beslenen hayvan sayısını arttırmış ve beslenme biçimi çeşitlenmiştir),
• İmalat giderlerinin artması (su pompası kullanımı, yüksek petrol fiyatlarından dolayı taşıma maliyetlerinin artması ve benzeri giderler),
• Tahıl üretiminde düşük büyüme (Özellikle pirinç ve buğdayda geçerlidir. Geçen 20 yıl boyunca düşük olduğu gibi gelecek 30 yılda da tarımsal yatırımlar düşük olacaktır.),
• Future piyasalarında tarımsal ürünlere olan talebin artması spekülasyon ve portfolyo çeşitlenmesiyle sonuçlanmıştır.
• Stokların düşük seviyede olması,
• Ticaret politikaları (ticaret yasakları, hükümetlerin agresif satın almaları üreticilerin arzı kısmasına, tüccarların stoklarını arttırmasına ve tüketicilerin panik alımlarına neden olmuştur).

Gıda Vatandaşlığı terimi, “demokratik, sosyal ve ekonomik olarak adil ve çevresel açıdan sürdürülebilir bir gıda sisteminin geliştirilmesini engellemeden gıda ile ilgili davranışlarda bulunmak” olarak tanımlanmaktadır. Daha açık bir ifadeyle tükettiğimiz gıdaların elde edilmesi için harcanan doğal kaynakların ne derecede tahrip edildiğine dikkat edilmelidir.