TARİHİ COĞRAFYA

Mekan değişik anlamlarda kullanılmış ve farklı kavramsal anlayışlar içinde değerlendirilmiştir. Bunların arasında “yer”, “uzam”, “doğa”, “bölge”, “çevre”, “ortam”, “toprak” “saha” ve “alan” terimleri ilk akla gelenlerdir.

Herodothos’un belirttiği gibi, “mekanı ölçme sanatını bilen insan aynı zamanda ona nasıl hakim olacağını da bilir”.

Büyük İslam alimlerinden Farabi’de, mekan tanımı biraz daha belirginleşmektedir. Filozofa göre “kuşatan cismin iç yüzeyi ile kuşatılan cismin dış yüzeyine mekan” denir.

Durkheim, mekan üzerindeki yoğunluğa dikkat çekmiş ve toplumdaki işbölümünün mekan odaklı iki tip toplum (mekanik ve organik dayanışmalı toplum) ayrımına kaynaklık ettiğini ileri sürmüştür.

Lefebvre’in mekan anlayışı temelde “akışkandır” ve mekan her tür toplumsal değişimin aynası olarak görünür. Mekanı anlayabilmek için ayna metaforu kullanan Lefebvre, aynı zamanda mekanı algılayan bireyin konumunun da büyük önem taşıdığını belirtir.

Buna benzer mekanın yeniden inşaasına dair olan yöntemler, hayvan kemiklerini, böcekleri, polen bilimini ya da polen analizlerini, tek hücreli yosunları içeren fosil organizmaların kullanımıyla yeniden canlandırmaya izin veren paleoekolojik teknikler gibi metotları kapsamaktadır.

Lefebvre’nin üçlü mekan diyalektiği; tasarlanan, algılanan ve yaşanan arasındaki ilişkiler sabit ve durağan değildir ve tarihsel olarak tanımlanmış özellikler ve içerikler sergiler.

Nitekim doğal ortam içinde dar manada coğrafi faktörler dediğimiz fiziki yahut statik faktörler, beşer tarihi çerçevesi içinde kendileri değişmeyen faktörlerdir; yani insanlık tarihinin en eski çağlarında bugünkü coğrafi mevkii, yer şekilleri, iklimi ne idiyse, bugün de aşağı yukarı o dur. Fakat kendileri değişmeyen bu faktörlerin insanlık tarihinin tekamülü içinde, insan toplulukları üzerindeki tesirleri itibariyle, bu tekamülün her devir ve merhalesine göre durmadan değiştiklerini kabul etmek icap eder.

İlk büyük devletlerin ve siyasi organizasyonların çöller ve kurak bölgelerde doğmasında suyun büyük rolü olmuştur. Bu sebepten dolayı ilk büyük siyasi topluluklara “hidrolik medeniyetler” de denilmektedir.

Yine Çatalhöyük’ten başka bir duvar resmi. Dünya’nın en eski haritası kabul edilen bu çizim M.Ö. 6200’lü yıllara tarihlenmektedir.

“Mekânı ölçme sanatını bilen insan aynı zamanda ona nasıl hâkim olacağını da bilir” sözüyle Herodotos mekanın siyaset için de önemli olduğunu ifade eder.

Marx, Kapitalizmin mekan üzerinde kurduğu otonomiye dikkatleri çekerek, kapitalist birikimin mekanın zaman tarafından yok edilmesine dayandığını ve bunun tarım, sanayi ve nüfusa kötü dönüşümler yarattığını belirtir.

Mekanın algılanışı geçmişten günümüze oldukça değişmiştir. Geçmişte dünya karşımızda güçlü yapısıyla dururken, bugün artık tersi durum söz konusudur.

Massey, Emeğin Mekânsal Dağılımı adlı eseri ile sosyal ilişkilerin mekânsal örgütlenmesi ve mekanın sosyal olarak yeniden üretim süreçlerini incelemiştir.

Doğrusal uyumlama analizi, morfolojik metot ve mikro fauna kalıntıları mekanların yeniden inşasında kullanılan tekniklerdir.

Arkeolojik verilerden ne tür beşeri faaliyetlerin olduğu öğrenilip bütün bunlar yeniden inşaa edilebilir. Arkeolojik kalıntılardan, insanların ne tür eşyalar yaptıklarını, hammadde olarak ne kullandıklarını, ne yediklerini, nerede yaşadıklarını ve yerleşim merkezlerinin ne kadar varlığını sürdürdüğü öğrenilebilir.

İnsanlar duvarlara çizdikleri resimler ile doğal ortamı, faaliyetlerini ve müşahedelerini anlatmışlardır. Bu şekilde günümüze yönelik birer kompozisyon yazmışlardır. Bu da insan-çevre ilişkilerinin ilk örnekleridir.

Mekanın mevkii, yer şekilleri, iklimi, ve bitki örtüsü tarihlendirme teknikleri ile anlaşılabilirken iletişim kanalları anlaşılmaz.

Dünya üzerinde yaşanan savaşlar, sonrasında yapılan antlaşmalar, kurulan çeşitli birlikler ve tarafların üstünlük sağlamam çabaları mekanın siyasi hakimiyet kurmadaki önemine işarettir.

II. Dünya Savaşından önce karaların hakimiyeti önemliyken, II. Dünya Savaşından sonra denizlerin hakimiyeti önem kazanmıştır.