TARİHİ COĞRAFYA

Büyük İslam alimlerinden Farabi’de, mekanın tanımı biraz daha belirginleşmektedir. Filozofa göre “kuşatan cismin iç yüzeyi ile kuşatılan cismin dış yüzeyine mekan” denir. Buna gore, evrenin ötesinde onu dıştan kuşatan bir şey bulunmadığına göre evrenin mekanı yoktur. Aristo’daki tabii mekan kavramına da atıfta bulunan Farabi, evrenin ötesinde doluluk veya boşluğun olmadığını vurgular. Ancak mekanın mahiyetini tamamlayan asıl kavram filozofa göre “kuşatıcı sınır”dır. Doğru cevap C’dir.

Lefebvre, “Mekanın Üretimi” adlı eseriyle, mekana dair kuramsal bir temel oluşturmaya çalışmıştır. Lefebvre bu eserinde, mekanın “toplumsal bir inşaa olduğu” gerçeğine vurguda bulunmuştur. “Mekan” ne salt bir soyutlama ve nesne, ne de sadece somut, fiziksel bir şeydir. Bütün boyutları ve biçimleriyle, hem kavram hem de gerçekliktir, yani, toplumsaldır. Bu yüzden, ilişkiler ve biçimler bütünü olup; cansız, sabit, durağan değil, canlı, değişken ve hareketlidir. Yani Lefebvre’in mekan anlayışı temelde “akışkandır”. Sürekli diğer mekanlara uzanır ve geri döner, onlarla birleşir ya da çatışır. Bu akışlar, birleşmeler ve çatışmalar -ki, farklı zamanlarla olur- bir diğerinin ya da öncekinin üzerine yerleşir ve mevcut mekanı üretir. Bir başka ifadeyle, (toplumsal) mekan, birçok boyutuyla, ona katılan, anlamlandırılan ve anlamlandırılmayan, algılanan ve doğrudan deneyimlenen, pratik ve teorik akışlarla üretilir. Lefebvre’de mekan, her tür toplumsal değişimin aynası olarak görünür. Mekanı anlayabilmek için ayna metaforu kullanan Lefebvre, aynı zamanda mekanı algılayan bireyin konumunun da büyük önem taşıdığını belirtir. O’na göre mekan; özellikle algılanan, tasarlanan ve yaşanan olmak üzere üç farklı derinlik düzeyindedir. Mekanın zaman içinde tahrip olduğunu söyleyen ise Lefebvre değil Harvey’dir. Doğru cevap D’dir.

Lefebvre, “Mekanın Üretimi” adlı eseriyle, mekana dair kuramsal bir temel oluşturmaya çalışmıştır. Sosyal ilişkilerde mekansal örgütlenme ve mekanın sosyal olarak yeniden üretim süreçleri üzerinde çalışmalar yapan Massey, “Emeğin Mekansal Dağılımı” adlı eserinde bu süreçlerde, mekanda yer alan nesneleri, yeniden yorumlar ve mekan ile toplum ya da kültür kavramları arasında ilişki kurar. Urry, sosyolojide mekan üzerine odaklanan sınırlı sayıdaki teorisyenlerden biridir. O’nun, yer ve mekan olgularının kapitalizmle birlikte değişen doğasını anlama yönünde geliştirdiği bakış açıları, modern zamanlarda yer ve mekanın reel anlamına dönük algılarımızı dönüştürecek gibidir. O, yer ve mekan algısının, modernlik/postmodernlik bağlamında geçirdiği değişime odaklanmıştır. “Mekanları Tüketmek” adlı eserinde; mekan, yer, yerellik, kimlik, özne, turist vb. kavramların modernlikle birlikte geçirdiği değişime ve bunlara dayalı yeni durumsallıklara dikkat çekmiştir. Doğru cevap B’dir.

İbn Haldun, bedevilik ve hadarilik arasında birtakım siyasi, sosyal ve ekonomik yönden farklılıkların olduğunu belirtmiştir. Bu açıdan İbn Haldun’a göre bedevilik ve hadarilik, siyasi ve sosyal açıdan birbirinden farklı iki toplumsal yaşam tarzını, kültürü ifade eder. Buradaki ifadelerden hareketle, İbn Haldun’a göre taban tabana zıt iki toplumsal mekan/çevre ortaya çıkmaktadır. Hadara kentsel mekanı nitelerken; bedeviyet çöl çevresinde ve küçük kırsal yerleşmelerde yaşayanları ifade etmektedir. Bu bakımdan umran; iki farklı siyasal, sosyal ve iktisadi toplumsal hayat tarzından, kültürden meydana gelir. Doğru cevap A’dır.

Göçebe (nomadic) yaşam kültürü; iskanın başlangıcı, en alt seviyesi olan bu yaşam tarzında, belirli bir toprağa bağlılık azdır. Bu iskan şekli ister tarımdan, ister hayvancılıktan ve isterse diğer ekonomik faaliyetlerden geçim sağlansın, temel karakterin önceden belirli olmayan mekanlarda geçici bir süre konaklayarak sürekli bir hareketliliğin gerçekleştirildiği yaşam tarzıdır. Bu yaşam tarzında besin dahil tüm ihtiyaçlar doğrudan tabiattan elde edilir. İster hayvanlara isterse bitkilere bağımlı olsun, bir mekanda uzun süre kalınınca, bahsi geçen kaynaklar biteceği veya yer değiştireceğinden, onlara bağımlı insanlar da hemen yer değiştirmektedirler. Hatta öyle ki, genellikle yerleşik yaşam ile birlikte düşünülen bazı tarımsal faaliyetler bile bu grupta yer alabilmektedir. Doğru cevap A’dır.

Göçebe/yarı göçebe kültüre göre yaşam şartları daha iyi olan, mekansal sınırları belli fakat yine de doğal şartlara göre düzenlenmiş faaliyetlerin bulunduğu kırsal kültürün yer aldığı yerleşmeler, coğrafi anlayış içinde geleneksel olarak kültürel coğrafi görünümün üç ayrı özelliği üzerinde durmaktadır. Bunlar; “yerleşme kalıpları, üretim/faaliyet alanları ve konut alanları”dır. Doğru cevap B’dir.

Şehirler, zamanla içinde yaşayanlar kadar mekansal bir ünite olarak da dikkat çekmiştir. Şehrin üzerinde gelişmiş olduğu doğal mekansal ünite, artık yerini şehrin kendisine bırakmıştır. Böylelikle yeryüzünde ortadan kalksa dahi şehrin varlığına işaret eden bir “mekan” nesilden nesile aktarılan hikayesiyle var olmaya devam edecektir. Dönemine ve bulunduğu yere göre farklılıklar arz etse de şehrin görünümü (townscape) veya şehrin imajı, bazı hususlara bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu hususlar; a) Şehrin yerleşim alanı içinde sokak ve caddelerin yayılışı; b) Şehrin mimari tarzı; c) Şehir alanının kullanılması. Bunlar biribirinden farklı olup biri diğeriyle çok sıkı bağlar içermektedir. Şehrin görünümüyle ilgili çalışmalarda, mutlaka bu hususların birlikte ele alınması gerekmektedir. Bununla birlikte şehrin sahip olduğu özelliğe göre, bu üç unsurdan birinin baskın olarak gelişmesi söz konusudur. Doğru cevap D’dir.

Tarihin çok eski devirlerinden beri insanın çevresiyle olan etkileşimini araştırmak için sahip olunan her türlü işaret, mekansal boyutta inceleme imkanı tanımaktadır. Böylece tarihsel materyal olarak nitelendirebileceğimiz bilgi, belge, mimari yapılar vb. bizlere bu süreci kısmen de olsa yaşayabilme imkanı tanır. İnsan-çevre ilişkisinin geçmişteki durumunu bizler bu bilgiler ışığında ortaya koyabilmekteyiz. Hiç şüphesiz bu belgelerin ilk örneklerinden biri mağara duvarlarındaki resimlerdir. İnsanlar, mağara duvarlarına çizmiş oldukları resimler ile doğal ortamı, faaliyetlerini ve müşahedelerini bu kompozisyonlarda işleyerek günümüze gelecek şekilde aktarmışlardır Dolayısıyla insan-çevre ilişkisinin ilk örneklerini bahsi geçen duvar resimlerinde görebilmek mümkündür. Doğru cevap C’dir.

Mevkii konusunu, aslında jeolojik zaman tablosu içerisinde ve jeolojik etkilerle birlikte izah etmek çok daha doğrudur. Nitekim yerküre üzerindeki mekansal farklılıkların temelinde jeolojik tesirler yatar. Kuşkusuz başından itibaren her hareketin neden ve sonuçlarına bakıldığında süreçlerin bir birini etkiledikleri görülmektedir. Dünya’nın oluşumundan itibaren geçen bu süreç devirlerle izah edilmektedir ki, bunlar içerisinde tarihi coğrafya açısından en önemlisi Kuaterner’dir. IV. zaman adı da verilen bu devrin tarihi coğrafya araştırmaları açısından taşıdığı önem, insanlığın ortaya çıktığı ve halen içerisinde yaşadığı dönem olmasından kaynaklanmaktadır. Doğru cevap E’dir.

İlk medeniyetler, kurak ve yarı kurak bölgelerde, subtropikal kuşakta yer alıyordu. Bununla birlikte büyük devletler ve önemli siyasi faaliyetler, kurak ve yarı kurak bölgelerin daha kuzeyinde Yeni ve Yakın çağlarda gelişmiştir. Tarihteki büyük devletler ve ilk büyük medeniyetler, orta iklim kuşağının güney kısmında ve subtropikal kuşakta yer almıştır. Bu durumun esas sebebi, insanların henüz orta iklimin kuzey kuşağının sert ve uzun kışlarına ait çevresel şartlara uyum sağlayacak bir seviyeye erişmemiş olması ve bu sahaları kaplayan yoğun orman örtüsünün bulunmasından kaynaklanmaktadır. Orta iklimin yer aldığı kuşakların kuzey kesimlerinin ormanlarla kaplı bulunması, insanların bu alanlara sokulmasını güçleştirmiş ve geciktirmiştir. Dünya siyasi düzenine bakıldığında, bir devlet için kuzey veya güney yarımkürede yer almak, o devletin siyasi ve iktisadi hayatı ve ilişkileri bakımından oldukça önemlidir. Nitekim bilindiği gibi güney yarımkürede karalar azdır ve daha küçük adalar halinde bulunmaktadır.

Farabi’de, mekanın tanımı biraz daha belirginleşmektedir. Filozofa göre “kuşatan cismin iç yüzeyi ile kuşatılan cismin dış yüzeyine mekan” denir.

Diyalektik, akıl yürütme yoluyla araştırma ve doğrulara ulaşmaktır.

Mekansal üretim, insanın kültürüne dayalı olarak geliştirmiş olduğu somut eylemlerin sonucudur.

aynı zamanda medeniyet ve o toplumun kültür seviyesini yansıtan yerleşme şekli ve yaşam tarzları, ilkelinden mütekamiline doğru “ilki göçebe, sonuncusu yerleşik ve ikisi arasında geçiş tipi olan yarı göçebe veya yarı yerleşik” olmak üzere üç sınıfta ele alınabilir.

Marx, Kapitalizmin mekan üzerinde kurduğu otonomiye dikkatleri çekerek, kapitalist birikimin mekanın zaman tarafından yok edilmesine dayandığını ve bunun tarım, sanayi ve nüfusta köklü dönüşümler yarattığını belirtir.

Dünya’nın oluşumundan itibaren geçen bu süreç devirlerle izah edilmektedir ki, bunlar içerisinde tarihi coğrafya açısından en önemlisi Kuaterner’dir.

İlk büyük devletlerin ve siyasi organizasyonların çöller ve kurak bölgelerde doğmasında suyun çok büyük bir rolü olmuştur. Bundan dolayı ilk büyük siyasi topluluklara “hidrolik medeniyetler” de denilmektedir

Eski felsefe metinlerinde “yer” (İng. place, space) karşılığı olarak “khora, topos ve pou” terimleri kullanılmıştır. Doğru cevap D’dir.

Aristoteles’te gerek kategori olarak gerekse de doğa felsefesinin önemli bir konusu olarak açımlanan mekan, Descartes’ta cismin temel özelliği halini almakta, Kant ise, onu her türlü deneyden önce gelen, görünün subjektif bir formu olarak incelemektedir. Herodothos "ölçme sanatını bilen insan aynı zamanda ona nasıl hakim olacağını da bilir” demektedir. İnsanın var oluşunu dünya üzerinde konumlandırılmış olmasına bağlayan felsefeci ise Heidegger’dir. Doğru cevap D’dir.

Simmel’in, metropolis üzerine klasik çalışması, mekanın sosyolojik boyutlanmasına dair derinlikli çağırışımlar taşımaktadır. Simmel'e göre geniş ilişkiler ağı kurmaya imkan veren, mekanın şehirsel biçimidir. Doğru cevap A’dır.