TARİHİ COĞRAFYA

Mekan kelimesinin kavramlaşma süreci eski Yunan felsefesine kadar gider. Eski felsefe metinlerinde “yer” (İng. place, space) karşılığı olarak “khora, topos ve pou” terimleri kullanılmıştır.

Mekan çeşitli bilim çevrelerince eskiden beri konu edinilmiş, kimi zaman bir sorun, kimi zaman önemli bir değer olarak nitelendirilmiştir. Bu bağlamda çok değişik anlamlarda kullanılmış ve farklı kavramsal anlayışlar içinde değerlendirilmiştir. Bunların arasında “yer”, “uzam”, “çevre”, “ortam”, “doğa”, “bölge”, “toprak”, “saha” ve “alan” terimleri ilk akla gelenlerdir.

Kant mekanı her türlü deneyden önce gelen, görünün subjektif bir formu olarak incelemektedir. Bunun çeşitli sebepleri olmakla birlikte asıl sebep mekanın algılanışının insanların dünya tasavvurları ve varlık anlayışlarıyla yakından ilişkili olmasıdır.

Büyük İslam alimlerinden Farabi’de, mekanın tanımı biraz daha belirginleşmektedir. Filozofa göre “kuşatan cismin iç yüzeyi ile kuşatılan cismin dış yüzeyine mekan” denir. Buna gore, evrenin ötesinde onu dıştan kuşatan bir şey bulunmadığına göre evrenin mekanı yoktur.

Konuyu felsefi olarak tartışan yaklaşımlar dışında, sosyolojide Marx, Durkheim, Simmel, Tönnies ve Weber gibi klasik sosyologların makro ölçekte yaptıkları vurgulara ek olarak, özellikle 1950’lerden sonra Chicago Okulu tarafından yapılan çalışmalar, mekana yapılan vurgulardaki önemin artmakta olduğunu gösteriyor. Daha sonraki yıllarda özellikle Faucoult, Lefebvre, Massey, Castells, Harvey, Soja, Jameson, Urry gibi değerli bilim adamlarının çalışmaları mekan sosyolojisine dair teorik bağlamın zenginleşmesine dönük önemli katkılar olarak sayılabilir.

Lefebvre, “Mekanın Üretimi” adlı eseriyle, mekana dair kuramsal bir temel oluşturmaya çalışmıştır. Lefebvre bu eserinde, mekanın “toplumsal bir inşaa olduğu” gerçeğine vurguda bulunmuştur. “Mekan” ne salt bir soyutlama ve nesne, ne de sadece somut, fiziksel bir şeydir. Bütün boyutları ve biçimleriyle, hem kavram hem de gerçekliktir, yani, toplumsaldır. Bu yüzden, ilişkiler ve biçimler bütünü olup; cansız, sabit, durağan değil, canlı, değişken ve hareketlidir.

Sosyal ilişkilerde mekansal örgütlenme ve mekanın sosyal olarak yeniden üretim süreçleri üzerinde çalışmalar yapan Massey, “Emeğin Mekansal Dağılımı” adlı eserinde bu süreçlerde, mekanda yer alan nesneleri, yeniden yorumlar ve mekan ile toplum ya da kültür kavramları arasında ilişki kurar.

İbn Haldun’un Mukaddime’sinde yeni bir bilim olarak takdim ettiği “umran” kavramından yola çıkarak desteklemek de mümkündür. İbn Haldun insanı sosyal ve medeni bir varlık, umranı ise insanların bir arada yaşamalarından doğan bir durum olarak ele alır. Bu durum neticesinde şehirler ve köyler, sanatlar, devletler, mülkler ve tarımsal faaliyetler ortaya çıkmaktadır. O umranı; “bedevi umran” ve “hadari umran” şeklinde ikiye ayırmaktadır. Bedevi umran, ovalarda, yaylalarda, hayvanların da otlatılmasına uygun bozkırlarda ve çöllerin çevresinde bulunmaktadır. Hadari umran ise surlarla çevrilmiş köylerde, kasabalarda ve şehirlerde bulunmaktadır.

İnsanın mekanı sahiplendiği, ilk mekansal ünitesini kurduğu; insanın toprağa bağlandığı, bir başka deyişle yerleşik hayata geçişiyle binlerce yıl önce başlayan süreç, mekansal kullanımın ikinci evresini teşkil etmiştir (Bilindiği gibi yerleşme tarihinin ilk evresi olan Paleolitik dönem, insanların mağaraları kullanmasıyla başlayan ilk yerleşme evresidir).

Dünya tarihinde ilk büyük medeniyetler, ilk büyük devletler Mısır, Mezopotamya, İndus bölgesi ve Orta Asya gibi çöllerde ve kurak bölgelerde ortaya çıkmıştır. İlk büyük devletlerin ve siyasi organizasyonların çöller ve kurak bölgelerde doğmasında suyun çok büyük bir rolü olmuştur. Bundan dolayı ilk büyük siyasi topluluklara “hidrolik medeniyetler” de denilmektedir.

Kartezyen düşünce/felsefe: Rene Descartes’in (1596-1650) fizik ve metafiziği kesin olarak ayırdığı “düalist/ikicilik” felsefesidir. Eski felsefecilerin çoğu aslında “birci”ydi, yani varlığı düşünce/idea/ruh ve gözlenebilen/görüngü/beden olarak ayıran Eflatun (MÖ. 427-347); “idea”yı, yani düşünceyi temel almakta, herşeyin aslının düşünce olduğunu kabul etmekteydi. Descartes ise fiziğin ve metafiziğin kurallarının ilkelerinin farklı olduğunu, kendi içlerinde bir bütün olarak ele alınması gerektiğini, bu yüzden dini ve beşeri olanın ayrı kriterlere tabi tutulması gerektiğini savunmuştur

Büyük İslam alimlerinden Farabi’de, mekanın tanımı biraz daha belirginleşmektedir. Filozofa göre “kuşatan cismin iç yüzeyi ile kuşatılan cismin dış yüzeyine mekan” denir. Buna gore, evrenin ötesinde onu dıştan kuşatan bir şey bulunmadığına göre evrenin mekanı yoktur.

Diyalektik, akıl yürütme yoluyla araştırma ve doğrulara ulaşmaktır. Bir tez veya görüşü, onun mantıksal sonuçlarını incelemek yoluyla çürütme yöntemi veya gerçeklik ile gerçekliğin çelişmelerini incelemeye, aşmaya yarayan yolları arayan, akıl yürütme yöntemidir. Friedrich Hegel (1770-1831), çağdaş diyalektiğin kurucusudur. Dönemi ve sonrasındaki diyalektiği tümüyle etkilemiştir. O’na göre her şey kendi zıttıyla gelir ve her şey kendiyle çatışır.

Lefebvre, sosyal ve mekansal olanı birbirlerine ait ve parçası olarak diyalektik bir yaklaşım içinde ele alır. Mekanın oluşturduğu toplumsal ürün sosyal ve mekansal farklılıkları oluştururken belirleyici olan toplumsal davranış biçimleridir. O mekanı üç kategoride ele almaktadır; a) Algı mekanı; duyularla algılanan fiziksel mekan olarak tanımlanır. b) Zihinsel mekan; mantıksal soyutlamaları ve kavramsallaştırmaları içerir. c) Sosyal mekan; sosyal bir ürün olarak bireyin ve toplumun geçiş eylemleriyle (hafıza, deneyim) tanımlanır.

Medeniyet ve o toplumun kültür seviyesini yansıtan yerleşme şekli ve yaşam tarzları, ilkelinden mütekamiline doğru “ilki göçebe, sonuncusu yerleşik ve ikisi arasında geçiş tipi olan yarı göçebe veya yarı yerleşik” olmak üzere üç sınıfta ele alınabilir. Bu bahsi İbn Haldun’un Mukaddime’sinde yeni bir bilim olarak takdim ettiği “umran” kavramından yola çıkarak desteklemek de mümkündür. İbn Haldun insanı sosyal ve medeni bir varlık, umranı ise insanların bir arada yaşamalarından doğan bir durum olarak ele alır. Bu durum neticesinde şehirler ve köyler, sanatlar, devletler, mülkler ve tarımsal faaliyetler ortaya çıkmaktadır. O umranı; “bedevi umran” ve “hadari umran” şeklinde ikiye ayırmaktadır.

Çatalhöyük’ten başka bir duvar resmi. Dünya’nın en eski haritası kabul edilen bu çizim M.Ö. 6200’lü yıllara tarihlenmektedir. Çatalhöyük Haritası olarak bilinen bu çizim basit bir yerleşme merkezi krokisi olup ön kısmında Çatalhöyük’ün cadde-sokak sistemi ve yapılar görülmektedir.

Faucoult, XIX. yüzyılın bir zaman ve tarih çağı olduğunu, XX. yüzyılın ise, mekanın öne geçtiği bir çağ olduğunu ifade etmiştir.

Herodothos’un belirttiği gibi, “mekanı ölçme sanatını bilen insan aynı zamanda ona nasıl hakim olacağını da bilir”. Bu, bize mekanın ayrıca siyaset için de çok önemli olduğunu göstermektedir. Daha sonra bu anlayış, doğaya hakim oldukça onun daha iyi kullanılabilir olması noktasına kadar götürülmüştür. Herodothos kendi döneminde gidip gezdiği yerleri gerek ölçüme vurarak gerekse de niteliksel özelliklerini anlatarak tasvir etmiştir. O burada mekan ve zaman koordinatlarını kullanarak bir anlamda Dünya’nın nicelleştirilmesi ve aydınlığa kavuşmasını sağlamıştır

Çatalhöyük Anadolu'da kurulmuş en önemli yerleşim merkezlerinden biridir.İnsan-çevre ilişkisinin ilk örneklerini bahsi geçen duvar resimlerinde görebilmek mümkündür. Bunun gibi Dünya’nın birçok yerinde farklı dönemlerde çok çeşitli belge niteliği taşıyan ve insanlık tarihini aydınlatan, her biri kendi döneminin simgeleri olan bu kompozisyonlar, ortamı bir başka deyişle mekanı ve mekan üzerindeki faaliyetleri anlatır

İklim şartları, bilhassa iktisadi hayat üzerine yaptığı tesir bakımından adeta milletlerin iktisadi seviyesini tayin eden bir amil olarak karşımıza çıkmaktadır. Herhangi bir bölgedeki iklim özellikleri sadece yetiştirilen ürün çeşitlerini belirlemekle kalmaz, bunun yanında insanların hayat tarzına da büyük ölçüde etki eder. Böylece yeryüzünün bazı bölgeleri, devletlerin kurulmasına ve gelişmesine daha elverişli şartlar arz etmektedir. Bütün devletlerin çoğunlukla orta iklim kuşağında toplanması, bir tesadüf eseri değildir. Orta iklim kuşağı, siyasi faaliyetlerin yeryüzünün diğer kısımlarına dağılmasında elverişli özelliklere sahiptir. Buna karşın Kutup bölgeleri, Dünya siyasetinde hiçbir zaman söz sahibi olabilecek bir durumaDünya tarihinde ilk büyük medeniyetler, ilk büyük devletler Mısır, Mezopotamya, İndus bölgesi ve Orta Asya gibi çöllerde ve kurak bölgelerde ortaya çıkmıştır. İlk büyük devletlerin ve siyasi organizasyonların çöller ve kurak bölgelerde doğmasında suyun çok büyük bir rolü olmuştur. Bundan dolayı ilk büyük siyasi topluluklara “hidrolik medeniyetler” de denilmektedir gelememişler ve bir devletin nüvesini teşkil etmemişlerdir. Zira bu alanlarda insanlar için hayat standartlarının son derece kısıtlı olması, siyasi faaliyetlerini de oldukça sınırlamaktadır. Bununla birlikte kuraklık da zirai faaliyetlerin yoğunluk ve yaygınlık kazanmasına büyük ölçüde engel teşkil etmektedir. Bu sebepten dolayı kuraklığın had safhada olduğu yerler, boş veya seyrek nüfuslu sahalardır. Çöllerde ancak suyun bulunabildiği yerlerde, yani vahalarda siyasi topluluklara, medeniyetlere rastlanmaktadır.