TARİHİ COĞRAFYA

Tarihi coğrafyanın çağdaş coğrafyadan ayrıldığı tek husus “geçmişi araştırması” olduğundan, geçmiş özel bir önem kazanmaktadır. Bunun yürütülen araştırmaya yansıtılması ise, ancak çalışılan geçmiş döneme ait kaynaklara ulaşmak ve onlardan faydalanmakla mümkündür.

Kurum arşivi: Kurum ve kuruluşların, merkez teşkilatların içinde yer alan ve arşiv malzemesi ile arşivlik malzemenin birim arşivlerine nazaran daha uzun (10-14 yıl) süreli saklandığı merkezi arşivlerdir.

Eski çağlardan itibaren merkezi otorite kurmuş olan devletler, nüfusu ve ekonomik güçlerini bilmek, idare ettikleri toprakları bütün yönleriyle tanımak istemişlerdir. Dolayısıyla sanayi öncesi tarım toplumu yapısına sahip bütün devlet ve imparatorluklar, vergi ve vergi nüfusunu belirlemek için çeşitli sayımlar yapmışlardır. Bilhassa Akdeniz’de kurulmuş hemen bütün devletlerde vergi, gelir ve nüfusun tespiti amacıyla, arazi ve nüfus sayımları yapılmıştır. Belirtilen sayımların sonucunda ortaya çıkan kayıtlar, her ülkede değişik adlarla anılmış olup bu kayıtlara Osmanlı’da Tahrir Defteri ismi verilmiştir.

Salnameler, muhtevalarına bakıldığında, geçmiş yıllardaki önemli olayları özetleyen ve ait oldukları yılların müessese ve hal tercümeleri gibi çeşitli konular hakkında son derece kısa ve önemli bilgiler veren eserlerdir. Bir yıllık olayları topluca göstermek
üzere hazırlanan bu eserler için kullanılan salname; Farsça, “sene” ve “mektup/kitap” anlamına gelen iki kelimeden oluşan ve Tanzimat sonrasında kullanılmaya başlanan bir isimdir.

Tarihi olayları kronolojik sırayla kaydeden ve genellikle yazanın öznel görüş ve gözlemlerini de içeren eserlere “vekayiname/ kronik” denilmektedir.

Osmanlı dönemi araştırmaları için önemli bir kaynak serisi de şer‘iye sicil defterleridir. Mahkeme kayıtları da denilen bu defterler,
mahkemeye intikal eden olayların kayıt altına alınması sonucu oluşmuştur.

Höyükler, Mezopotamya ve İran gibi Anadolu’da da, evlerin tarih öncesi çağlar boyunca kerpiçten yapılması ve kültür katlarının zamanla üst üste yığılması sonucunda, topraktan büyük tepelerin oluşmasıyla meydana gelmişlerdir.

Dilbiliminin, özel isimleri inceleyen, onların kökenleri ve anlamlarıyla uğraşan bilim dalına onomastik/adbilim denilmektedir.
Onomastik biliminin yer adlarını inceleyen dalına toponimi; bunun nehir, göl gibi su adlarıyla uğraşan dalına hidronimi; şahıs adlarıyla uğraşan dalına da antroponimi denilmektedir.

Temettu vergisi, tüccar ve esnafın senelik kazançları üzerinden alınan vergiye verilen addır.1839 yılında çıkarılan bir emirle,
Tanzimat uygulamaları arasında Osmanlı genelinde bulunan ahalinin ismi, şöhreti, arazileri, hayvanları; tüccar ve esnafın ise yıllık gelirleri vb. bilgilerin bu deftere kaydedilmesi emredilmiştir. Bu kayıt üzerinden de temettu vergisi, sonraki adıyla “kazanç vergisi” alınmıştır. Osmanlı Arşivi’nde Maliye Nezareti defterleri arasında yer alan temettuat defterleri, tahrir defterlerinde olduğu gibi vergi amaçlı tutulmuştur.

Çok sayıda istatistikten ya da yazılı belgeden üstün bir coğrafi betimleme biçimi olan haritacılığın, ülkemizde modern haritalar olarak hazırlanıp basılması, 1911 yılında 1/200.000 ölçekli topografya haritaları ile başlamaktadır.

Tarihi coğrafyanın kaynakları yerel ve ulusal yöneticilerin elinden çıkan yönetime, nüfusa, vergiye ve mülkiyete ait her türlü kayıt, envanter, nüfus sayımları, haritalar, keşif ve sondaj raporları, toprak mülkiyetini ve kullanımını gösteren kayıtlar, kiliseye kayıtlı mallar, mali kayıtlar, yerel ya da ulusal mahkeme kayıtları ile özel kişiler tarafından tutulan ve günümüze ulaşabilen özel arşivlerdir.

Genel anlamıyla kaynak, bilgi veren malzeme olup esasen insanın söylediği, yazdığı ya da ürettiği her şey bu kapsama girer; ancak her bilgi veren malzeme de kaynak olma özelliği taşımaz. Bir malzemenin kaynak olabilmesi için ya devrinde üretilmesi ya da devrine yakın bir zamanda ve devrinin kaynaklarından faydalanılarak meydana getirilmesi gerekir. Birinci gruba giren malzemelere “ana kaynak” denir ve tarih araştırmalarında son derece önemlidir. İkinci grup ise, birincilerin bulunmadığı hallerde önem kazanırlar ve ana kaynaktan faydalanılarak meydana getirildiklerinden “birinci elden kaynak” olarak
tanımlanırlar. Ana kaynakla birlikte, birinci elden kaynağın bulunmaması halinde, bunlardan faydalanılarak meydana getirilen “ikinci elden kaynaklar” önem kazanır

Yürütülen araştırmalar sırasında bazen web, kütüphane, müze ve arşivlerdeki kaynaklar sorunu çözmekte yetersiz kalabilirler. Etraflı ve dikkatlice yapılacak arazi araştırmaları ile yazılı ve görsel belgelere geçmemiş veya geçirilmemiş bazı bilgi ve belgelere ulaşmak mümkün olabilir. Arazide fiziki coğrafya elemanları yanında “insan yapısı unsurlar” dikkatlice incelenmelidir. Bunu yaparken, özellikle yörenin yaşlılarıyla görüşülmeli ve kayıt altına alınmalı; kaynakça ve dipnotta göstermek için görüşülen kişilerin isimleri mutlaka not edilmelidir. Ayrıca fotoğraf makinesi/kameralar ile hem bugünkü manzara hem de geçmişe ait, geçmişten kalan ne varsa belgelenmelidir.

Tarihi coğrafyadaki arazi araştırması, öncelikle insan eseri olan her türlü izi kapsamakta, özelde ise tarihi yerleşmelerin bulunması, belgelenmesi ve bunların arkeolojik kazı yapılmadan bilimsel yöntemlerle incelenmesidir. Yüzey araştırmasıyla kaynak malzeme toplanan belli başlı alanlar vardır.
Bunlar arasında; mağaralar, nehir ve göl yatakları, höyükler, tümülüsler, akropoller ve nekropoller en fazla dikkati çekenlerdir. Bu tür mahallerde araştırma yapılırken; düz arazide düzenli tepeler, düzgün biçimli oval tepeler, çevreye duvarlı çitler, bitki örtüsü, eski yol ağları, resimli kayalar vb. gibi;
havadan yapılan aramalarda ise, küçük kabarıklar, kıyılar, yollar, bitki örtüsü ve yerleşme izleri gibi gözlemlerin kaydedilmesi, hava fotoğrafı alınması, nemlilik oranı ölçümü gibi hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir

Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri (TAY) Projesi çerçevesinde, Anadolu ve Trakya’daki höyükler, tümülüsler, anıtlar, mezarlıklar ve ören yerleri ayrı
ayrı gerek basılı, gerekse elektronik ortamda yayınlanmaktadır. Bu proje kapsamında kayıt altına alınan tarih öncesi dönemlere ait yerleşme birimleri
arasında mağaralar ayrı bir yer tutmaktadır. Genel olarak mağara denildiğinde, yeraltında çeşitli nedenlerle oluşmuş boşluklar anlaşılır ve buralar, genellikle insanların sığınabileceği yerlerdir. TAY verilerine göre, Türkiye’de kayıt altına alınan mağara sayısı 2.707’dir. Mağaralar, Türkiye’nin yerleşme tarihi açısından oldukça önemli unsurlar olup kazı veya gözlem yapılan 600 kadarı dışındakiler
araştırılmayı beklemektedir. Türkiye’nin mağara ve doğal barınaklar yönünden çok zengin olduğu bilinmekte ve 3.500’den fazlası küçük mağara (in)
olmak üzere, 40.000’e yakın mağaranın varlığı tahmin edilmektedir.

Yerleşme adları, yani toponimik veriler sadece belirli mevkileri ifade eden
birer isim olmaktan öte; tarih, arkeoloji, folklor, coğrafya ve diğer bazı bilimlerin de ilgi alanına girmekte ve çalışmalarına katkı sağlamaktadır. Dilbiliminin,
özel isimleri inceleyen, onların kökenleri ve anlamlarıyla uğraşan bilim dalına onomastik/adbilim denilmektedir. Onomastik biliminin yer adlarını inceleyen dalına toponimi; bunun nehir, göl gibi su adlarıyla uğraşan dalına hidronimi; şahıs adlarıyla uğraşan dalına da antroponimi denilmektedir. İnsanlar, çevresindeki varlıklara isim verirlerken, kendi geçmişleri, kültürleri, özlemleri, gelenek ve göreneklerini yansıtan isimleri tercih etmişlerdir. Yerleşme merkezlerine verilen isimlerde de bu durum geçerliliğini korumuştur (Gümüşçü, 2010: 252-253). Toponiminin araştırma konusuna, doğal olarak tabiatta bulunan dağlar, tepeler, ovalar, vadiler, yamaçlar, sırtlar, mevkiiler, geçitler gibi morfolojik unsurlar girer ki, genel anlamda bunlara verilen isimlere “yer adları” denilir. Yine toponimi içinde kalmak kaydıyla, bahsedilenlerden farklı olarak insanlar tarafından vücuda getirilen şehir, kasaba, köy, mezraa, yayla, kışla, kom, ağıl gibi bütün yerleşme merkezlerine verilen isimlere de “yerleşme adları” denilmektedir

Prehistorik ve erken tarihi dönemlerdeki arkeolojik kaynaklar çok geniş ve karmaşık bir konudur. Çünkü, o dönemlerden kalan izlerin sayısı ve niteliği çok farklı ve yetersiz olabilir. İnsanların yerleştikleri yerlerin yakın ve uzak bölgelerini avcılık, toplayıcılık, balıkçılık, tarım, hayvancılık ve pastoralizm (konar-göçerlik)
için kullanmalarından ziyade, nasıl kullandıklarını belgeleyen kaynaklar ön plana geçebilir. Bunları ise kısaca şöyle sıralamak mümkündür: Hayvan ve insan kalıntıları, dini gömü alanları, ekonomik faaliyetler veya dini törenlere ait olan taşlar, toprak yığınları, araç ve gereçler, ekilmiş bitki kalıntıları, orijinal şekillerinde korunan ya da polen analizleri ile belirlenebilen yabani otlar vb. eski çağlardaki insan yerleşmeleri ve çevresinin genişliği, içindekiler ve genel durumu hem bireysel hem de toplumsal olarak ya arkeolojik kazılar aracılığıyla doğrudan ya da analizler, gruplandırmalar veya diğer bazı dolaylı metotlarla araştırılarak ortaya konulabilir.

Aslı Grekçe mouseion (Lat. museum) olan müze, Grek mitolojisindeki Mousa denilen dokuz ilham perisinin adından türetilmiştir ve sözlük anlamı “Musalar’ın yeri/tapınağı”dır. 1956 yılından beri Türkiye’nin de üyesi olduğu International Cauncil of Museums (ICOM) müzeyi; “insan ve yaşadığı çevrenin somut ve somut olmayan mirasını inceleme, eğitim ve zevk alma amacıyla toplayan, koruyan, araştıran, ileten ve sergileyen, toplumun ve gelişiminin hizmetinde, halka açık, kar düşüncesinden bağımsız, sürekliliği olan bir kurumdur” şeklinde tanımlamaktadır. Müzeler, genel anlamıyla sanat, bilim, kültür kurumlarıdır ve varlık nedenleri sahip oldukları koleksiyonlarıdır. Koleksiyonları konusunda uzman olan müzeler, bilginin toplanıp, sınıflandırıldığı yerler olarak kütüphane ve üniversiteler gibi toplumun sanatsal, bilimsel ve kültürel gelişiminde önemli rolü olan kurumlardır. Müzelerin amacı; insanlığın doğal, sanatsal, bilimsel ve kültürel değerlerini halka ve gelecek kuşaklara aktarmak üzere toplamak, bilimsel yöntemlerle değerlendirerek bilginin gelişmesi ve yaygınlaşmasını sağlamak, toplumun gelişimine katkıda bulunmaktır.

Müze, arşiv ve kütüphaneler, ilk örneklerinden günümüze kadar, insan elinden çıkan ve her türden bilgi içeren belgeyi toplayan, koruyan, düzenleyen
ve sunan kurumlardır. Bunların hepsi de, bulundurup muhafaza ettikleri belgeler ile esasen, bazısı evrensel olsa da, “toplumların hafızası/belleği” niteliğindeki merkezlerdir. İşlevsel ve yönetimleri açısından birbirinden farklı ve bağımsız görünseler de, birbirleriyle “geçmişin izlerini bugüne aktaran bellek kurumları” olarak sıkı ilişki halinde bulunan müze, arşiv ve kütüphaneler, yaşamın herhangi
bir anında, bir amaç doğrultusunda üretilmiş her türden kültür ve sanat ürünlerini toplayan, düzenleyen ve gelecek kuşaklara aktarmada köprü işlevi
üstlenen kurumlardır.

XIX. yüzyılın geleneksel müzecilik anlayışında müzelerin işlevleri; toplama, koruma, belgeleme, depolama ve sergilemedir. XX. yüzyılda, bu işlevlere iletişim, bilimsel araştırma ve eğitim de eklenmiştir. Toplama, müze koleksiyonlarının oluşturulması ve geliştirilmesi için nesnelerin toplanması, yani koleksiyonların edinilmesidir. Koruma, müze koleksiyonlarındaki nesnelerin yaşam sürelerinin uzatılması, doğanın ya da insanın neden olabileceği tahribata karşı güvenliklerinin sağlanmasıdır. Depolama, müze envanterinde bulunan ve sergilenen unsurlar dışında kalan, eldeki fazla nesnelerin muhafaza edilmesidir. Belgeleme, koleksiyon nesnelerinin yazılı ve görsel yöntemlerle kayda geçirilmesi, belirli bir sistematik içinde sınıflandırılması ve bu malzemenin dökümünü oluşturan envanterin hazırlanması sürecini kapsar. Müzenin, koruma
ve araştırma işlevlerinden ayrı düşünülemeyecek temel faaliyet alanlarından biridir. İletişim, müzenin bilimsel ve kültürel üretiminin toplumla paylaşımıdır. Müzenin bilimsel ve kültürel üretimi ise koleksiyonlarıyla gerçekleştireceği araştırma, inceleme, sergileme ve bunlarla ilişkili etkinlikleridir. Sergileme, müze koleksiyonlarının belirli bir kurgu ve mantık içinde, temsil ettikleri zaman dilimini
ya da temayı en açık ve net tarzda anlatabilecek şekilde düzenlenmesidir. Müze koleksiyonlarının sergilenmesi üç şekilde gerçekleştirilir: Sürekli/kalıcı sergiler, süreli/geçici sergiler ve gezici sergiler. Eğitim; sanat, kültür ve bilimin toplumun tüm kesimlerine aktarılması amacıyla müzenin üstlendiği bir misyondur. Günümüz müzelerinin bir araştırma merkezi, üniversite, eğitim ve kültür merkezi
olarak tanımlanabilmeleri üstlendikleri bu misyon nedeniyledir. Böylece müzecilikte eğitim; toplama, koruma, araştırma, değerlendirme ve sergilemeyi
de yönlendiren temel işlevlerden biri olarak benimsenmiştir. Bu bilgiler ışığında, müzelerin varlık nedeni olan koleksiyonlarının korunması, bunların gelecek kuşaklara aktarılmasında öncelikli işlevdir.

Ülkemizde çeşitli kurumlara bağlı olarak faaliyetlerini devam ettiren müzeler bulunmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı başta olmak üzere diğer bakanlıklara ait müzeler, TBMM’ye bağlı saray müzeler, vakıflara ait müzeler bu kapsamda değerlendirilebilir. Bakanlık verilerine göre 2015 tarihi itibariyle 190 kamu müzesi, 138 ören yeri ve kayıtl 157 özel müze bulunmaktadır. Kamu müzelerinde
3 milyonun, özel müzelerde ise 300,000’in üzerinde eser bulunmaktadır. Eser sayısının fazla olması, teşhir alanlarının sınırlı olması, eserin teşhire uygun bulunmaması gibi nedenlerlemilyonlarca eserin yaşam alanı müze depolarıdır.
Ülkemizde arkeolojik ve etnografik eserlerin sergilendiği müzeler ağırlıktadır.

Arşivlerde uygulanacak tasnif ve saklama sistemlerini, arşivlerin örgütlenmesi
ve dokümanların türü bakımından arşivleri ayrı ayrı incelemek gerekmektedir. Buna göre arşivler dörde ayrılmaktadır.

1. Birim arşivi: Kurum ve kuruluşların görev ve faaliyetleri sonucu kendiliğinden oluşan ve bu kuruluşların çeşitli birimlerinde güncelliğini kaybetmemiş olarak aktif bir biçimde ve günlük iş akımı içinde kullanılan arşivlik malzemenin belirli bir süre saklandığı arşivlerdir.

2. Kurum arşivi: Kurum ve kuruluşların, merkez teşkilatların içinde yer alan ve arşiv malzemesi ile arşivlik malzemenin birim arşivlerine nazaran daha uzun (10-14 yıl) süreli saklandığı merkezi arşivlerdir.

3. Devlet/Merkez arşivi: Devlet kurumlarından bakanlıklar, bağımsız genel müdürlük, işletme ve kurumlar esas alınarak, yıl faktörüne sadık kalınmak üzere dokümanlar tasnif edilerek merkezi biçimde saklanan arşivlerdir.

4. Özel arşivler: Arşiv malzemesi niteliğinde olup da, kamu kurum ve kuruluşları dışında kalan gerçek ve tüzel kişilerin elinde bulunan benzeri belgelerin oluşturduğu arşivlerdir.