TARİHİ COĞRAFYA

Örneğin, tarihin isim babası olan Heredothos’un MÖ. V. yüzyıldaki, özellikle Nil Deltası’nın nasıl oluştuğu ve Mısır medeniyeti için önemini ele alan açıklamaları tarihi coğrafyanın ilk örneği veya ilk habercisi sayılabilir.

Dünya’da ilk defa Edward Wells tarafından hazırlanan bir kitaba, “tarihi coğrafya” adının verilmesi, tarihi coğrafya için bir başlangıç sayılmaktadır. Tarihi coğrafya adı ile bu disiplinin kurulması, Wells’in 1701 yılından itibaren yayımladığı çalışmaları ile başlatılabilir. Dolayısıyla belki de aynı isimle olmasa bile aynı düşünce ile hazırlanan eserler daha eski tarihlere gitse de, coğrafyacılar tarafından yapılan ve eser adında “tarihi coğrafya”nın kullanılması ile başlayan bu sahanın kuruluşu genel hatlarıyla 1700 olarak kabul edilebilir. XVIII. yüzyıl, tarihi coğrafya çalışmalarının temellerinin atılması bakımından önemlidir.

Ortaçağ sonrasında Avrupa’ya bakıldığında, durumun biraz daha ileriye gitmiş olduğu görülebilir. Bu dönemde “geçmişteki coğrafyaların incelenmesi” anlamındaki tarihi coğrafyanın ilk kurucusu sayılan Alman coğrafyacı Philippus Cluverius’un (1580-1622) çalışmaları önemlidir. Fakat yine de tarihi coğrafya O’nun, klasik dönem yapıtlarındaki bilgileri, arazi verileriyle birleştirerek Almanya’nın tarihi coğrafyasını yayımladığı XVII. yüzyıla kadar, göreli olarak gelişmemiş bir inceleme alanı olarak kalmıştır. Cluverius, Strabon’un yolundan giderek, biraz matematiki coğrafyaya ait bilgiler verdikten sonra ülke tasvirlerini ele almıştır. Cluverius, disiplinin ilerlemesine zemin hazırlayarak, Avrupa’da coğrafya öğreniminin gelişmesini sağlamış ve bu ismi kullanmadan tarihi coğrafya dalının ilk kurucusu olmuştur.

Bilindiği üzere coğrafyacılar bilimsel bir toplantı amacıyla ilk defa 1871 yılında Anvers’teki I. Coğrafya Kongresi’nde toplanmış ve zamanla örgütlenerek 1922 yılında IGU-Uluslararası Coğrafya Birliği’ni kurmuştur.

Bilindiği üzere coğrafyacılar bilimsel bir toplantı amacıyla ilk defa 1871 yılında Anvers’teki I. Coğrafya Kongresi’nde toplanmış ve zamanla örgütlenerek 1922 yılında IGU-Uluslararası Coğrafya Birliği’ni kurmuştur. IGU’nun yaptığı ilk kongre 1925’te Kahire’deki XI. Coğrafya Kongresi’dir.

Tespit edebildiğimiz kadarıyla, Türkçe’de tarihi coğrafyadan ilk bahseden müellif, tarihçi ve coğrafyacı Yağlıkçızade Ahmed Rıfat’tır (ö. 1895).

Tespit edebildiğimiz kadarıyla, Türkçe’de tarihi coğrafyadan ilk bahseden müellif, tarihçi ve coğrafyacı Yağlıkçızade Ahmed Rıfat’tır (ö. 1895). Ahmed Rıfat, 1881’de basılan 7 ciltlik “Lügat-ı Tarihiye ve Coğrafiye” isimli ansiklopedik sözlüğün üçüncü cildinde tarihi coğrafyayı tanımlamıştır.

Batıya göre Osmanlı döneminde çok geç başlayan tarih atlası hazırlama çalışmaları, Cumhuriyete zengin bir miras bırakmamıştır. Dünya’da ilk tarih atlası XVI. yüzyılda ortaya çıkarken, takip eden dönemlerde bu alanda önemli gelişmeler yaşanmış ve hatta XIX. yüzyıl, “tarih atlasları çağı” adını almıştır.

Tarih atlaslarının ortaya çıkışı ve gelişim süreci doğrudan coğrafya atlaslarının gelişimi ile ilişkilidir. Bu açıdan bakıldığında, Osmanlı’da basılı ilk coğrafya atlası 1801-1803 yılında hazırlandığına göre, tarih atlaslarının basılması için uzun bir süre geçmiştir. Hatta sadece coğrafya atlasından sonra değil, haritalı tarih kitaplarından sonra bile uzun bir zaman diliminde tarih atlasları ile ilgili çalışmaların yapılmadığı görülür. Gerçekten de, tarih atlaslarına hazırlık niteliğindeki ilk haritalı tarih kitaplarının basıldığı 1889 yılından, ilk tarih atlasının basıldığı 1910 yı- lına kadar 21 yıl geçmesi gerekmiştir.

Coğrafya’da olduğu gibi, bu alanda da en eski yazılar yine Eskiçağ Yunan dönemine aittir. Her ne kadar, bahsedilen müellifler yazdıkları eserlere tarihi coğrafya adını vermemişler ve bu ismi kullanmamışlarsa da, nihayetinde yaptıkları çalışmalar tarihi coğrafyanın öncüleridir. Örneğin, tarihin isim babası olan Heredothos’un MÖ. V. yüzyıldaki, özellikle Nil Deltası’nın nasıl oluştuğu ve Mısır medeniyeti için önemini ele alan açıklamaları tarihi coğrafyanın ilk örneği veya ilk habercisi sayılabilir. Doğru yanıt A'dır.

Edward Wells'in eserleri kutsal mekanların Hıristiyanlık ve Yahudiliğin ortaya çıkması zamanındaki durumunu konu alır. Doğru yanıt D'dir.

modern tarihi coğrafyanın başlangıcı 1920’den 1930’lara (ve hatta bazılarınca 1945/1950’lere) tarihlenir ki, o dönem H.C.Darby’e göre “tarihi coğrafyanın bilinçli bir disiplin olarak yükseldiği” tarihlerdir. Esasen E.H. Carrier’in prehistorik dönemden günümüze coğrafi değişimi kapsayan “Historical Geography of England and Wales” isimli eseri 1925 yılında basıldıysa da, İngiltere’nin tarihi coğrafyası üzerine en büyük çalışma Darby’nin editörlüğü altında (An Historical Geography of England Before AD 1800) 1936 yılında hazırlanan kitaptır. Doğru yanıt D'dir.

Tarihi coğrafya sahasında yapılan çalışmaları, kullanılan kaynaklar, takip edilen metotlar, yapısal özellikler, incelenen konular ve sahip olduğu felsefi düşünceyi esas alarak analitik bir tasnife tabi tutmak da mümkündür. Bu hususlardan hareketle yapılan tasnifi aşağıdaki başlıklar altında incelemek mümkündür:

A. Başlangıçta ortaya çıkan “tarihin arkasındaki coğrafya veya tarihin kavranmasının temeli olarak coğrafya” anlayışındaki çalışmalar, B. Tarih atlasları ve tarihi kartoğrafya çalışmaları, C. Tarihi toponimi çalışmaları, D. Yerlerin, yerleşmelerin tanımlanması, yeniden inşası ve değişim üzerine odaklanan çalışmalar,  Doğru yanıt E'dir.

Celal Nuri [İleri] (1882-1938) tarafından 1918 yılında hazırlanan “Coğrafya-yı Tarihi Mülk-i Rum” isimli kitap ise ülkemizde, Osmanlıca (Arap harfli Türkçe) hazırlanmış tarihi coğrafya adını taşıyan ilk çalışma niteliğindedir. Doğru yanıt B'dir.

Osman Gümüşçü’nün 2001 yılında kitaplaşan doktora tezinden sonra, 2006 yılında “Tarihi Coğrafya” adı ile yayımladığı, tarihi coğrafyanın tanımı, kaynakları, metotları, mekanı, disiplinin ortaya çıkış ve gelişimi gibi konuları içeren eseri, yeni bir döneme girildiğinin habercisi niteliğindedir. Zira daha önce basılan hiçbir kitap, tarihi coğrafya için metodolojik çerçeve çizen, uygulamalarda başvuru kaynağı oluşturacak bir içeriğe sahip olmadığından, bu eserle geleceğe dair gelişmelerin yolu da açılmış görünmektedir. Doğru yanıt B'dir.

Tarihi coğrafya alanında yazılan tezlerin çoğunluğunun coğrafya dışındaki bilim dallarına mensup kişiler tarafından, tarih, ilahiyat, arkeoloji, prehistorya gibi disiplinlerden disiplinlerinden yazıldığı görülmektedir. Doğru yanıt C'dir.

Türkiye'de tarihi coğrafya araştırmaları henüz yenidir ve dolayısıyla araştırmalarda kullanılacak kaynak malzemeler henüz tüketilmemiştir. Bütün disiplinler için söz konusu olan “bilimsel araştırmaların sonu yoktur” gerçeğinin dışında; sadece, Türkiye topraklarının bulunduğu konumu ve tarih boyunca geçirdiği gelişmelerin doğal bir sonucu olarak sahibi bulunduğu kültürel mirasının göz kamaştıran zenginliği bile, bizleri bahsedilen sonuca götürmektedir. Gerçekten de bugün ülkemizde bulunan Osmanlı arşivlerindeki yaklaşık 300.000 defter ve 150 milyon belge ile Dünya’nın en zengin arşivleri olduğu gerçeği bir kenara bırakılsa bile, Türkiye’nin hiçbir Avrupa ülkesi ile kıyaslanamayacak kadar çeşitli ve zengin bir “kültürel miras”a sahip olduğu bilinen bir gerçektir. Dolayısıyla bu denli çeşitli ve zengin kültürel mirasın bir değil birçok disiplin tarafından çok yönlü olarak araştırılıp bilim dünyası ve ülkemiz yararına değerlendirilmesi esasen bir zorunluluktur. Doğru yanıt D'dir.

Dünya’da tarihi coğrafya araştırmalarındaki durum dikkate alındığında, sosyal, ekonomik ve kültürel miras konularında keşiflerin artacağı öngörülmektedir. Doğru yanıt E'dir.

Dönemlere ayırma yanında, yapılan çalışmaların içerik, kaynak, yöntem ve türlerine göre tasnifini de şöyle yapmak mümkündür:
A. Başlangıçta ortaya çıkan “tarihin arkasındaki coğrafya veya tarihin kavranmasının temeli olarak coğrafya”
anlayışındaki çalışmalar,
B. Tarih atlasları ve tarihi kartoğrafya çalışmaları,
C. Tarihi toponimi çalışmaları,
D. Yerlerin, yerleşmelerin tanımlanması, yeniden inşası ve değişim üzerine odaklanan çalışmalar,

Doğru yanıt A'dır.

Coğrafya’da olduğu gibi, bu alanda da en eski yazılar yine Eskiçağ Yunan dönemine aittir. Her ne kadar, bahsedilen müellifler yazdıkları eserlere tarihi coğrafya adını vermemişler ve bu ismi kullanmamışlarsa da, nihayetinde yaptıkları çalışmalar tarihi coğrafyanın öncüleridir. Örneğin, tarihin isim babası olan Heredothos’un MÖ. V. yüzyıldaki, özellikle Nil Deltası’nın nasıl oluştuğu ve Mısır medeniyeti için önemini ele alan açıklamaları tarihi coğrafyanın ilk örneği veya ilk habercisi sayılabilir.