TARİHİ COĞRAFYA

Avrupalı tarihi coğrafyacıların büyük kısmı, genellikle kutsal topraklar üzerinde yoğunlaşırken, bazıları Hıristiyanlar için yine önemli fakat kutsal topraklara göre ikinci derecede olan Anadolu sahası ile ilgilenmişlerdir. Bu şekilde W. M. Ramsay (1851-1939) tarafından hazırlanan ve 1890 yılında basılan ‘The Historical Geography of Asia Minor’ isimli kitabı, tarihi coğrafya açısından ülkemiz için de bir ilk durumundadır.

XX. yüzyıldan önce tarihi coğrafya, en azından üç ayrı entelektüel çaba olarak tanımlanmıştır. Bunlar İncil yanında Yunan ve Roma’nın klasik anlatılarında tanımlanan coğrafyaların tasvirini yapmak, imparatorluklar ve devletlerin sınırları ve uçlarının değişmesiyle ‘tarihin arkasındaki coğrafya’ şeklinde ortaya çıkan araştırmalar yapmak ve son olarak coğrafi inceleme ve keşiflerin tarihini yapmak şeklinde ele alınmıştır.

Türkçe’de tarihi coğrafyadan ilk bahsedenlerden biri tarihçi ve coğrafyacı Ahmed Rifat’tır. Yağlıkçızade Ahmed Rifat, 1881 yılında basılan 7 ciltlik “Lügat-ı Tarihiye ve Coğrafiye” isimli ansiklopedik sözlüğü içinde tarihi coğrafyayı da bulunduracak bir şekilde coğrafyayı şöyle tanımlamaktadır: “Coğrafya; küre-i arzın ahvâl ve keyfiyetin¬den bahseder bir ilim olub aksam-ı adideye taksim olunmuşdur.

Coğrafya gibi zamanla bazı değişikliklere maruz kalan tarihi coğrafya, uzun bir klasik dönemden sonra 1920-1950 yılları arasında yapılan çalışmalar ile ‘modem tarihi coğrafya ’ dönemine girmiştir.

Dünya’da ilk kez Edward Wells tarafından yazılan bir kitaba, ‘tarihi coğrafya’ adının verilmesi, tarihi coğrafya için bir başlangıç sayılmaktadır. Cluverius, disiplinin Avrupa’da coğrafya öğreniminin gelişmesini sağlamış ve bu ismi kullanmadan tarihi coğrafya dalının ilk kurucusu olmuştur.

D. R. Wilson’un 1960 yılında tamamladığı ve hala basılmayan doktora tezinin adı ‘The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia, and Pontus in the Grek and Roman Periods”dır. Loui-Auguste Himly yaptıkları araştırmalar ile tarihi coğrafyaya oldukça büyük katkılar yapan iki Fransızdan biridir. Mackinder 1870’lerde önemli çalışmalarıyla tarihi coğrafyaya katkıda bulunmuş isimdir.

Kuruluşu 1700 yılı olan tarihi coğrafya, bu tarihten 1920 yılına kadar uzun bir klasik tarihi coğrafya dönemi geçirmiştir.

Tarihi coğrafyanın 1930’lardan sonra girdiği yeni dönem bazı kaynaklarda kendi içerisinde dönemlere ayrılmakta ve üç evreye bölünmektedir. 1930’larda başlayan ve 1960’lara kadar süren ilk evre jeomorfoloji ve tarihi coğrafyaya dayalı olarak yapılan çalışmalardan meydana gelmektedir. İkinci evreyi 1960-1970 arasındaki ‘kuantitativ devrim’ adı verilen ve daha çok ampirik çalışmaların ağır bastığı dönemi oluşturur. 1970’den günümüze devam eden son evre ise; tarihi materyalizm ve idealizmin humanist perspektifini yansıtan çalışmalardan meydana gelmektedir.

Seçeneklerde belirtilen isimlerden Celal Nuri haricindeki diğer isimler de tarihi coğrafya alanında değerli çalışmalar yapmışlardır. Fakat bu çalışmalar 1918 yılı sonrasına rastlamaktadır.

MÖ. V. yüzyıldaki yazıları, özellikle Nil Deltası’nın nasıl oluştuğunu ele alan açıklamaları ile tarihi coğrafyanın ilk habercisi sayılabilecek Antik Yunan tarihçisi Heredot’tur.

Veli Sevin, 2001 yılında ‘Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I’ isimli bir kitap hazırlamıştır. E. Güney, özellikle ikincil kaynaklardan faydalanarak 1999 yılında ‘Antik Çağ Türkiye Kentleri’ isimli kitabını ve 2000 yılında da ‘Antik Çağ Türkiye Tarihi Coğrafya Bölgeleri’ isimli kitabını yayımlamıştır.

Bu alanda hareketlenmenin 1990’lardan sonra başladığını söylemek gereklidir. Bu tarihe kadar bazı eserler basılmışsa da, tarihi coğrafya araştırmalarının 1990’lardan itibaren hızlandığı belirtilebilir.

Edward Wells, “Historical geography of old testament” ile “Historical geography of new testament” adlı kitaplarında ilk defa tarihi coğrafya kavramı geçmiştir.

1920’ye kadar olan dönem klasik tarihi coğrafya dönemi olarak adlandırılır. Ancak 1920’den itibaren, 1950’lere kadar olan dönemse modern tarihi coğrafya ortaya çıkmıştır.

Coğrafya-yı Umumi, Abdurrahman Şeref’e aittir. Süleyman Asa, İstanbul Boğazı’nın haritasını yapmıştır.

Hepsi tarihi coğrafya alanında çalışmış olsa da, Domesday Book üzerine çalışan kişi H. C. Darby’tir.

Bahsedilen eser, W. M. Ramsay tarafından yazılmış olup, Celal Nuri’den önce tarihi coğrafya ismini kitabında kullanmıştır. Bu eser, ancak 1960 yılında Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası ismiyle dilimize çevrilebilmiştir.

Tarihi coğrafya, jeoloji bölümünde okutulmaz ancak diğer bahsedilen bölümlerin müfredatında yer alır.

İlk olarak 1700’den itibaren tarihi coğrafya adıyla çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.

1972’de yayınlanmaya başlayan Historical Geography ve 1975’de yayınlanmaya başlayan Journal of Historical Geography adlı dergiler bu alanda öncü olmuştur.