TARİHİ COĞRAFYA

Eskiçağ’dan itibaren adına uygun bir şekilde, uzun süre yerin tasviri olarak kabul edilen coğrafya, bugünkü anlamını nispeten yakın bir dönemde, diğer birçok bilim gibi, yeni dallara ayrılıp modernleştiği XVIII. yüzyılda kazanmıştır.29

Coğrafya “nerede” sorusu ile başlamaktadır. Elbette bunun arkasından coğrafya için yine en az onun kadar önemli olan “neden orada” sorusu gelmektedir. Yani, coğrafya biliminde başlıca temel problem, iki soru ile temsil edilmektedir. Bunlardan ilki “nerede?”, ikincisi de “neden orada?” sorularıdır.

Bütün bu anlatılanlar, yeterince açık ve net bir şekilde ifade edilemediğinden veya uygulamada gösterilemediğinden coğrafyanın ne olduğu ve hangi konuları incelediği, ülkemiz kamuoyunca iyi anlaşılamamış ve doğru değerlendirilememiştir. Coğrafyanın yukarıda yapılan hemen bütün tanımlarında da görüldüğü üzere, coğrafya için esas olan ‘ortam ile insan arasındaki etkileşim’dir.

Yoksa coğrafya, biyoloji, zooloji, ekoloji, jeoloji vb. gibi salt mekan ile veya antropoloji, sosyoloji, ekonomi gibi dallarda olduğu gibi sadece insanla ya da insan faaliyetleriyle de ilgilenmez. Coğrafyayı diğer bilimlerden farklı kılan, asıl ayırıcı husus ‘ortam insan arasındaki karşılıklı etkileşim’i incelemesidir.

Bu bağlamda, fiziki coğrafya insanın yaşadığı ve bütün faaliyetlerini gerçekleştirdiği fiziki mekanı; beşeri coğrafya ise insan ile faaliyetlerini çevreleriyle etkileşim içinde ve meydana getirdikleri mekansal örgütlenme biçimiyle inceler.

Bu bağlamda, fiziki coğrafya insanın yaşadığı ve bütün faaliyetlerini gerçekleştirdiği fiziki mekanı; beşeri coğrafya ise insan ile faaliyetlerini çevreleriyle etkileşim içinde ve meydana getirdikleri mekansal örgütlenme biçimiyle inceler.

Bu bağlamda, fiziki coğrafya insanın yaşadığı ve bütün faaliyetlerini gerçekleştirdiği fiziki mekanı; beşeri coğrafya ise insan ile faaliyetlerini çevreleriyle etkileşim içinde ve meydana getirdikleri mekansal örgütlenme biçimiyle inceler. Fiziki ve beşeri elemanları birlikte ele alan ya da bunları birbirleriyle yoğuran yaklaşım ise bölgesel coğrafyadır.

Fiziki coğrafya, doğada var olan ve insan tarafından değiştirilmemiş fakat insanın yaşamını doğ- rudan etkileyen varlıkları inceler. Fiziki coğrafya araştırma, inceleme ve uygulamalarını öncelikle arazide olmak üzere, laboratuvarda ve büroda yapar.

Yunanca “geo-yer ile graphien-yazmak” yerin yazımı/tasviri anlamına gelen ve köklü bir bilim olan coğrafya, uzun süre kelime anlamına uygun bir bilim olarak kabul edilmiştir. Bugün farklı ta­nımları yapılsa da, kısaca “doğal ortam ile insanlar arasındaki etkileşimi inceleyen bilim dalı” şeklinde tarif edilmektedir.

Günümüzde sistematik açıdan fiziki coğrafya, beşeri (ve ekono­mik) coğrafya ile bölgesel coğrafya olarak üç ana dala ayrılan coğrafya, kronolojik açıdan da geçmiş-bugün ve geleceği araştıran dalları ile de yine üç ana başlık altında ele alınmaktadır. Günümüzü araştıran coğrafya çağdaş/modern coğrafya, gelece­ği araştıran planlama coğrafyası/coğrafi planlama adını alırken, geçmişi ele alanı da paleocoğrafya ile tarihi coğrafya olarak tasnif edilmektedi.

Ünlü Fransız coğrafyacı Emmanuel de Mar­tonne, coğrafyayı şu şekilde tanımlamıştır: “Coğ­rafya, fiziki, biyolojik, sosyal hadiselerin sath-ı arzın nerelerinde vukua geldiğini, bu hadiselerin sebeplerini ve karşılıklı münasebetlerini araştıran bir ilimdir.

Coğrafya “nerede” sorusu ile başlamaktadır. Elbette bunun arkasından coğrafya için yine en az onun kadar önemli olan “neden orada” soru­su gelmektedir. Yani, coğrafya biliminde başlıca temel problem, iki soru ile temsil edilmektedir. Bunlardan ilki “nerede?”, ikincisi de “neden ora­da?” sorularıdır. Nerede sorusu olayların, problemlerin ve şeylerin dağılışını belirlemektedir ve cevabı nispeten daha kolaydır. Oysa neden orada sorusunun cevabını bulmak o kadar kolay değildir. Çünkü cevaplan­ması için geri plandakiler de dahil birçok bile­şenin bilinmesi ve çözümlenmesi gerekmektedir.

Yeryüzünü oluşturan bütün fiziki unsurlar fiziki coğrafyanın konusudur. Beşeri coğrafya ise, insanlarla ilgili durum ve faaliyetleri vurgulamasıyla fiziki coğraf­yadan ayrılır. Bu bağlamda, fiziki coğrafya insanın yaşadığı ve bütün faaliyetlerini gerçekleştirdiği fiziki mekanı; beşeri coğrafya ise insan ile faaliyetlerini çevreleriyle et­kileşim içinde ve meydana getirdikleri mekansal örgütlenme biçimiyle inceler. Fiziki ve beşeri ele­manları birlikte ele alan ya da bunları birbirleriyle yoğuran yaklaşım ise bölgesel coğrafyadır.

Yeryüzünün fiziksel olarak çeşitli kısımları fiziki coğrafyanın konusudur. Çok sık kullanılan bir sınıflandırmayla bu kısımlar litosfer (karalar), hidrosfer (sular), at­mosfer (hava) ve biyosfer (bitki ve hayvanlar) olarak dört gruba ayrılır. Stratosfer atmosferin bir tabakasıdır.

Yeryüzünün şekilleri, toprakları, maden kaynakları, su kütleleri, iklimi ve havası, doğal bitki örtüsü ve yaban hayatı tek tek ya da bir kombinasyon halinde fiziki coğrafyada araştırma konusu olmaktadırlar. Bunları inceleyen fiziki coğrafyanın alt kolları ise fizyografi ya da jeomorfoloji, hidrografya, biyocoğ­rafya, klimatoloji vb. gibi adlar altında uzmanlık alanları haline gelmişlerdi.

Dünya’da tarihi coğrafyanın bu isimle, ilk defa ortaya çıkışı XVIII. yüzyıl başlarında İngiltere’de Edward Wells’in kitaplarında, “historical geography” adını kullanmasıyla gerçekleşmiştir. Başka bir ifa­deyle, Wells tarafından XVIII. yüzyıl başlarında verilen isimle, “historical geography” şeklinde İngi­lizce literatüre giren “tarihi coğrafya”, kısa sürede diğer dillere de geçerek yaygın bir kabul görmüştür. Ülkemizde literatüre biraz gecikmeli de olsa, XIX. yüzyıl ortalarından sonra giren bu isim, bir süre o dönemin imlasıyla “coğrafya-yı tarihi” şeklinde kullanılmış, zamanla dildeki değişmelere bağlı bir şekilde “tarihi coğrafya (bazen tarihsel coğrafya)” adıyla kabul görerek yaygınlaşmıştır.

“Kronolojik tasnifte” coğrafya, bir zaman çizgisi boyunca, “çağdaş zaman­lar, tarihi zamanlar ve tarih öncesi hatta daha evvelki zamanlar ile geleceğin araştırılması” olmak üzere kendi içerisinde dört bölüme ayrılmıştır. Bu bölümler, jeolojik zamanların başlangıcından Neolitik veya Holosen’e kadar olan dönemi araştıran “paleocoğrafya”; Holosen veya Neolitik dönemden günümüze kadar olan dönemi araştıran “tarihi coğrafya”; bugünü/günümüzü araştıran “çağdaş/modern coğrafya” ve son ola­rak geleceğin coğrafyası da diyebileceğimiz geleceği araştıran “planlama coğrafyası” olarak adlandırılmıştır

Emmanuel de Mar­tonne  tanımladığı coğrafyanın başlıca üç prensibi olduğunu ifade etmiştir ki bunlar: “teş­mil/dağılış”, “koordinasyon/kıyaslama” ve “illiyet/ nedensellik”tir. Adı geçen tanım ve prensipler az çok değişiklikler ve biraz farklı görüşlerle de olsa günümüzde hala geçerliğini korumaktadır.

Association of American Geographers (AAG)’nin belirlediği coğrafi alanlara bakılırsa; 1-Kartoğrafya, CBS/GIS ve uzaktan algılama, 2-Kültürel ve beşeri coğrafya, 3-Ekonomik coğrafya, 4-Çevresel çalışmalar, 5-Coğrafya eğitimi, 6-Fiziki coğrafya ve yer bilimleri, 7-Bölgesel coğrafya ile 8-Şehir ve bölgesel planlamadan meydana gelen sekiz ana başlık görülebilir.

Coğrafyanın bölümlemesi çeşitli kaynaklarda o kadar çok ve farklı şekillerde yapılmıştır ki, konuyu dağıtmamak amacıyla burada, fazlaca ayrıntıya girmeden kısaca geçmek ihtiyacı hissedilmiştir. Bunlardan biri, J. S. Fisher’in yaptığı bölümlemedir. Fisher, coğrafyayı kitabında iki ayrı yerde iki farklı şekilde bölümlere ayırmıştır ki, ilki: ‘1- Fiziki ve Beşeri coğrafya; 2- Sistematik ve Bölgesel coğrafya’ şeklindedir. Coğrafyanın konusunu ele aldığı bahiste ise, 1- Fiziki coğrafya, 2- Beşeri coğrafya ve 3- Coğrafi teknikler olmak üzere üç kısma ayırmıştır.