TARİHİ COĞRAFYA

Tarihi coğrafya, İngilizce “historical geography” kelimesinin çevirisinden dilimize geçmiştir.”Historical “sıfat tamlaması görevi yaparak coğrafya kelimesini tanımlar.

Tarihi coğrafya Dünya’da XVIII. Yüzyıl başlarında ortaya çıkmış, fakat ülkemize – yüz elli yıldan biraz fazla gecikmeyle-ilk defa XIX. yüzyıl sonlarına doğru girmiştir.

Coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran ilkeleri bulunmaktadır. Bunlar kesinlikle nedensellik veya kıyaslama değildir. Coğrafyanın ayırıcı temel prensibi bunlar değil dağılıştır.

Coğrafi standartlar, coğrafi olarak eğitilmiş bir insan ortaya çıkarmayı hedefler. Coğrafi becerilerin içeriği değildir.

Seçeneklerden “dağılış” coğrafyayı diğer bilimlerden ayırıcı bir prensiptir. “Konu” ve “perspektif” ise coğrafyanın üç unsurundan ikisidir.

Haritalar vasıtasıyla konu ile ilgili bütün detay aktarılamaz, bundan dolayı her zaman genellemeler yapılmaktadır.

Eski Yunan devrinin seçkin bilim adamlarından Miletli Anaksimander (MÖ.611-547) ilk harita yapımcısı ve matematiki coğrafyanın kurucusu kabul edilmektedir. Eratosthenes, coğrafyanın isim babasıdır. Miletli Hekataios bir dünya haritası çizmiştir.

Tarihi coğrafya , coğrafya biliminin içerisinde yer almaktadır. Coğrafya tarihi, tarih/bilim tarihi içerisindedir.

Seçeneklerde ifade edilenler hepsi coğrafya ilminin ilerlemesinde hız verici etkenlerdir.

Herodothos ( MÖ. 485-425) döneminde yerleşilen ve bilinen dünyanın bir tasvirini yaparak; dünyada yaşayan halkların adını sayıp, coğrafi görüşlerden biri olan “bölgesel coğrafya” fikrini ortaya attı. Seçeneklerden “Çevreci determinizm” ise insan faaliyetlerinin tamamen ortam/fiziki çevre tarafından kontrol edildiğini ileri süren görüştür. Modern coğrafya ise günümüzü araştıran coğrafyadır.

İnsan-doğal ortam etkileşimini uğraş alanının merkezine alan coğrafya, sahip olduğu bazı prensiplerle de diğer bilimlerden ayrılmaktadır. Başka bir ifade ile coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran, onlardan farklı bir bilim yapan ilkeleri bulunmaktadır ki bunlar kesinlikle “nedensellik” ve “kıyaslama” değildir. Dolayısıyla coğrafyanın ayırıcı temel prensibi “dağılış”tır, dağılış olmalıdır.

Souza tarafından kaleme alınan bir yazıda coğrafyanın, birbirinden ayrılamayan ve birbiri ile ilişkili üç unsurdan oluştuğu belirtilmiştir: Konu, coğrafi beceriler ve dünyaya bakış açısı (perspektif). Konu, coğrafi standartlar için önemli bir temel olup zaruri bilginin arıtılmasıdır. Coğrafi beceriler ve bakış açısı bir araya getirildiğinde konu faydalı olur. Coğrafi beceriler, coğrafi sorular sorma, coğrafi bilgi elde etme, coğrafi bilgiyi organize etme, coğrafi bilgiyi analiz etme ve coğrafi soruları cevaplamayı içerir. Dünyaya bakış açısı ise, hem mekansal hem de çevre yönündedir.

Coğrafi çalışmalarda üç farklı ölçekten bahsedilir; kartografik, metodolojik ve mekansal ölçek. Kartografik ölçek, doğal ve beşeri unsurların harita düzlemine aktarılması sırasında kullanılan küçültme oranıdır. Metodolojik ölçek, coğrafi araştırma konusunun niteliğine ve amacına göre çalışılmak istenen alanın sınırlanmasıyla ilgilidir. Mekansal ölçek ise, belirli bir mekan/alanın boyutlarını ve algılanmasını ifade eder. Mekansal ölçekle ilgili dikkat edilmesi gereken en önemli husus, olayların çalışıldıkları ölçeğe bağlı olarak farklı anlam içermeleridir. Mekansal ölçek bağlamında coğrafya eğitiminin en önemli amaçlarından biri, öğrencilerin kendi yaşamları ile yerel, ulusal, bölgesel ve küresel ölçekte gelişen coğrafi olaylar arasında bir bağ kurmalarını sağlamaktır (Öztürk, 2007: 16-17). Kesir ölçek, küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen ölçeklerdir. Çizgi ölçekler ise eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir.

Coğrafya disiplini için temel nitelikte olan bazı kavramlar konum, mekan, yer, bölge, harita ve değişimdir.

Eski Yunan devrinin seçkin bilim adamlarından Miletli Anaksimander (MÖ.611-547) ilk harita yapımcısı ve matematiki coğrafyanın kurucusu kabul edilmektedir. Bu dönemde, başlıca temsilcileri Miletli Thales (MÖ. 580 dolayları), bir dünya haritası da çizen Miletli Hekataios (MÖ. 550-480), Platon (MÖ. 427-347), Eratosthenes (MÖ. 275-195) olan; güneş, güneş sistemi, gezegenler, yıldızlar, dünyanın şekli, hareketleri, boyutları ve dünya üzerindeki yerlerin konumunu belirleyerek haritacılığa zemin hazırlayan ‘matematiki coğrafya’ görüşü ileri sürüldü. Adı geçen ilim adamlarından Eratosthenes’in, dünyanın yuvarlaklığına inandığını ve hatta şaşırtan bir kesinlikle dünyanın çevresini (250.000 stadium, bir stadium 158 m olduğuna göre 39.816 km olarak) hesapladığını biliyoruz.

Ortaçağ İslam coğrafyacıları bu ilmi günümüz modern meslektaşları gibi, iyi tanımlanmış ve sınırları belli bir bilim dalı olarak tanımıyorlardı. Bundan dolayı coğrafyanın çeşitli dallarıyla ilgili hususlar, astronomi, kozmoğrafya, felsefe, matematiki coğrafya, tasviri coğrafya gibi çeşitli konular içinde ve seyahatnamelerde dağınık şekilde bulunuyordu. Bu yüzden o dönem yazarları coğrafi eserlere ‘el-Mesalik ve’l-Memalik, Kitabü’l-Büldan, Suverü’l-ekalim, Kitabü Nüzheti’l müştakfi’htiraki’l-afak’ gibi benzer anlamlı fakat değişik isimler vermişlerdir. Risalet-ül Muhitiyye isimli eser 14.yüzyılda yaşamış ünlü matematikçi Gıyaseddin Cemşid’e aittir.

Ortaçağ’ın son asırlarında batıda coğrafyanın tekrar canlanmasının başlıca sebepleri:
Haçlı seferleri sayesinde Batı ve İslam aleminin temasa geçmesi ve ilim, fikir, sanat, teknoloji vb alanlarda birçok yeniliğin Avrupa’ya gelmesi
Pusula, matbaa, denizcilik, gemi yapımı gibi alanlardaki ilerlemeler
Coğrafi keşifler ile coğrafi ufuk çok hızlı bir şekilde genişlerken, bilimsel faaliyetler ile insan hayatını ilgilendiren birçok husus Rönesans ve Reform vasıtasıyla bilim, sanat vb. alanlara bakış açısının değişmesi
Müslüman alimler vasıtasıyla Rönesans ve Reformun etkisiyle pek çok eski Yunan eserleri ve coğrafya eserlerinin tercüme edilmesi olarak sıralanabilir.

Coğrafya algısındaki hakim çevreci determinizm, 1920’lerden itibaren yerini “possibilizm”e bırakmıştır. Possibilizm (Olasıcılık) çevreci determinizmin kesin yargılarını terk ederek doğal özelliklerin insan faaliyetleri üzerinde bütüncül bir belirleyici etkisi olamayacağını öne sürmüştür.

Yeryüzünün belirli bir bölgesinin, jeolojik olguların geçmişin belirli bir zamanındaki coğrafyasının belirlenmesini konu alan bilim dalı Paleocoğrafyadır.

Coğrafya kelimesi Yunanca ‘geo-yer’ve ‘graphien-yazmak’ kelimelerinden meydana gelir ve yerin tasviri, yazımı anlamında kullanılır.