TARİHİ COĞRAFYA

Özellikle son yıllarda üzerine yapılan araştırma ve tartışmaların arttığı disiplinler arası bir araştırma sahası olan tarihi coğrafya, Türkiye’de hızla daha geniş çevrelerde duyulmaya ve ilgi çekmeye başlamıştır. Halbuki tarihi coğrafya, Dünya’da XVIII. yüzyıl başlarında ortaya çıkmış, İngilizce “historical geography” kelimesinin çevirisinden dilimize geçmiş ve ülkemize de ilk defa XIX. yüzyıl sonlarında girmiştir.

Kartografik ölçek, doğal ve beşeri unsurların harita düzlemine aktarılması sırasında kullanılan küçültme oranıdır.

Bütün tarihi olayların bir mekanda cereyan ettikleri düşünüldüğünde, tarih-coğrafya ilişkisinin ne denli iç içe olduğu anlaşılır. Coğrafya bilimi de bir dizi alt disiplinler geliştirmiştir ve hepsi de tarihin yorumlanmasına yeni kapılar açmaktadır. Beşeri coğrafya ve demografi bilgisi, insanlığın dağılımını ele alırken; iktisadi coğrafya da üretim-tüketim ilişkilerini ve bunların sonuçlarını ortaya koymaktadır.

Ülkemizde ilk arkeolojik kazılar 1871 yılında Troia/Truva’daki kazılar ile başlatılır.

Yunanca yerin tasviri/yazımı anlamında kullanılan coğrafya kelimesi, bu haliyle İslam literatüründe ilk defa XII. yüzyılda Muhammed b. Ebu Bekir ez-Zühri ve XIII. yüzyılda İbn Said el Mağribi gibi Arap müellifler tarafından “cuğrafiya” şeklinde Arapçalaştırılarak kullanılmıştır. Türkçe’ye ise muhtemelen ilk defa Fatih’in Batlamyus’un coğrafya isimli eserini aynı isimle çevirttirmesi ile XV. yüzyılda girmiştir.

Tarih biliminin isim babası olan Herodothos (MÖ. 485-425), sadece tarihte değil, coğrafya biliminde de ileri bir seviyede idi. Heredothos, o dönemde yerleşilen ve bilinen dünyanın bir tasvirini yaparak; dünyada yaşayan halkların adlarını sayıp, geleneklerini betimleyerek, coğrafî görüşlerden biri olan “bölgesel coğrafya” fikrini ortaya attı.

Yunan ve Romalı coğrafyacılar özellikle üç temel sorunla ilgilenmişlerdir:
1-Batlamyus’un korografi olarak adlandırdığı, yerlerin ayrıntılı topoğrafik tasviri ve tarihi.

2-Yer’in boyutlarının ölçülmesi ve harita yapımı.

3-İnsan ve çevre arasındaki ilişkiye yönelik olarak çevrenin insanı etkilediği; buna karşın insanın çevresini çok sınırlı biçimde değiştirebildiğine ilişkin felsefi ilgi. Bu ilginin altında, Yer’in, bir tür tanrısallık tarafından tasarlanmış bir düzen ve amaç taşıdığı inancı bulunmaktadır.

Müslümanlar Yunanlılar’ın dünya haritasını IX. yüzyılın ilk çeyreğinde tanıdılar. Bu tasavvura göre Hint Okyanusu ve muhtemelen Atlas Okyanusu kapalı göller idiler. Bu tasavvurdan ve Arapça’ya aktarılan Batlamyus coğrafyasının çevrilmesinden sonra Halife Memun yetmiş kadar bilgini bir Dünya haritası yapmak ve bir dünya coğrafyası yazmakla vazifelendirdi. Sonraki dönemlerde o harita kaybolduysa da, Sezgin 1983 yılında İstanbul kütüphanelerine ulaşan tek nüshasını buldu. Bu, büyük kısmı ölçülen enlem ve boylam derecelerine dayanan ilk haritaydı. Bahsedilen haritayla başlayan gelişme XVII. yüzyılın sonuna kadar devam edecekti ve gelişmenin son yüzyıllarında Osmanlılar’ın katkısı büyük olmuştu.

Paleocoğrafya, günümüzdeki coğrafi ve jeolojik olguların geçmişe yönelik yorumlanmasına dayanır; bu yorumlarla ulaşılan sonuçlardan hareketle, o yörenin incelenen jeolojik geçmişteki coğrafi özelliklerinin haritası hazırlanır.

Paleocoğrafya haritaları, yalnızca incelenen geçmişteki kara ve deniz dağılımını gösterecek kadar basit olabilir. Ama fosil, bitki ve hayvan topluluklarının yerleşimini ve dağılımını; tortullaşma ortamlarını (örneğin deltalar, resifler, çöller, derin
deniz havzaları); yükselme, aşınma ya da alçalma ve çökelme bölgelerini; başlıca mevsim kuşaklarını gösteren karmaşık ve ayrıntılı haritalar da vardır.

Coğrafyada herhangi bir dağılışı oluşturan elemanya da kalıpların türlerinin saptanması ve ona bağlı olarak açıklanmasında “ölçek” en önemli unsurdur.

Harita “insanoğlunun yaşadığı veya ilgilendiği alanın tamamında/bir kısmında yer alan fiziksel detayların, bu detaylarla ilgili
bilgilerin veya bu alanda meydana gelen olgularla ilgili bilgilerin, genellikle düz bir yüzey üzerinde, belli bir ölçekte gösterimidir”

“olayların seyrinden, maddenin ve eşyanın geçmişinden ve mevcut durumundan bahseden her yazı ve her hikaye”ye tarih adı verilmektedir.

Ülkemizde ilk arkeolojik kazılar 1871 yılında Troia/Truva’daki kazılar ile başlatılır.

Tarih biliminin isim babası olan Herodotos (MÖ. 485-425), sadece tarihte değil, coğrafya biliminde de ileri bir seviyede idi.

AnaBritannica’da paleocoğrafya, “yeryüzünün belirli bir bölgesinin, jeolojik geçmişin belirli bir zamanındaki coğrafyasının belirlenmesini konu edinen bilim dalı” şeklinde tanımlanmıştır.

1874’te Almanya ve onu takiben diğer Avrupa ülkeleri ve ABD üniversitelerinde coğrafya bölümlerinin açılmasıyla ilişkilendirilebilecek “modern coğrafya”nın ortaya çıkışı takip eder.

Aynı şekilde, 1954 yılında W. Isard tarafından resmen ortaya konan, yeni bir interdisipliner sosyal bilim dalı veya çalışma alanı olan “bölge bilim” de benzer şartlarda ortaya çıkmış görünmektedir.

Dünyanın şekli ve boyutları hakkında doğru fikirleri olan Biruni, “ufuk derinliği” kavramından yola çıkarak Dünya’nın çevresini 41.297 (bugün 40.000 kabul edilir) km olarak hesaplamıştır.

Possibilizm/ olasıcılık ise, çevresel özelliklerin insanlar üzerinde etkisi olduğunu fakat belirleyici olamayacağını ileri süren görüştür.