TARİHİ COĞRAFYA

İnsan-doğal ortam etkileşimini araştırma odağına alan mekan temelli coğrafya, sahip olduğu bazı prensiplerle diğer bilimlerden ayrılmaktadır.

Yunan coğrafyacılarından sonra, bu sahada ileri giden ve birçok eser telif edenler, İslam coğrafyacıları olmuştur. VIII. yüzyılda, yani İslam coğrafyasının temellerinin atıldığı Abbasiler döneminden itibaren sürdürülen çalışmalarla, IX. yüzyılın ortalarında Irak’ta “tasviri coğrafya” okulu, X. yüzyılda da Orta Asya’da Belh’de ise Belhi tarafından kurulan “bölgesel coğrafya” okulu ortaya çıktı.

Buradan hareketle ele alınan bahisteki paleo, kelime olarak “eski/geçmiş” anlamındadır ve bu haliyle paleocoğrafya, “eski/geçmiş coğrafya” anlamına gelmektedir. Yani, yine “geçmişe ait coğrafya” karşılığında kullanılan tarihi coğrafya ile aynı görünmektedir.

Birinci tanım isim olarak gün, ay ve yıl, yani takvim anlamına gelirken; ikinci tanımda burada verilen tarih disiplini tarif edilmiştir. Bilindiği üzere, İngilizce’de tarih disiplini (history) ile zaman anlamına gelen tarih (time) kesin olarak birbirinden ayrılmışken, bunlar dilimizde aynı kelimelerle ifade edildiği için bazen karışıklıklara yol açabilmektedir. Dolayısıyla burada, bir bilim dalı olarak, history şeklinde bahsi geçerken tarih disiplini denilecek, ama zaman olarak, time şeklinde bahsedilirken zaman veya geçmiş ibaresi kullanılacaktır.

Mekanı, yani doğal ortam ile insan etkileşimini coğrafi araştırmanın merkezine alan günümüz coğrafya zihniyetindeki dağılışı uygulamak için, yatay ve dikey -ayrıca bazı durumlarda zamanda- dağılışın yapılması gereklidir.

Paleocoğrafya, aşağıda da görüleceği gibi, ana hatlarıyla; jeolojik zamanlardaki fiziki coğrafya araştırmaları olarak tanımlanabilir. Yani paleocoğrafyanın, insansız zaman dilimlerindeki fiziki coğrafya unsurlarının (kıtalar, topografya, sular, bitkiler vb.) oluşumu ve gelişimini araştırdığı belirtilmekte, hatta bazen bahsi geçen zaman dilimi Holosen’e kadar götürülmektedir.

Bunun ötesinde bir benzerliğin sağlanabilmesi için, bu haritaların nesneler üzerine çizilmesi, zihinden dışsallaştırılması gerekir. Böyle bir dışsallaştırma, insanlığın gelişiminin ilk aşamalarından beri ancak simgesel işaretlerle yapılabilir. Zihin haritalarının dışsallaştırılması, bilgileri başkalarıyla bölüşülür
hale getirir, insanların davranışlarının bir kısmını anlaşılır kılar.

Batıda XV-XVI. yüzyıllarda büyük bir gelişme ve genişleme devresi yaşayan coğrafya, böylece modern coğrafyanın kurulduğu, sonra “Aydınlanma Çağı” adı verilen XVIII. yüzyıla iyi bir hazırlık yapmıştır. Aslında çok eski bir geçmişe sahip olan coğrafya, Avrupa’da “klasik dönem” adı verilen yaklaşık 1750-1900 yılları arasındaki 150 yıl içinde özellikle Kant, Humboldt, Ritter, Peschel ve Ratzel’in çalışmalarıyla bilimsel kimliğini kazanmıştır.

Tarihi coğrafya, Dünya’da XVIII. yüzyıl başlarında ortaya çıkmasına rağmen, bu alanın ülkemize girişi bir müddet gecikmelidir. Biraz da Türkiye’de coğrafya disiplininin içinde bulunduğu sorunlar nedeniyle tarihi coğrafya, bugün bile iyi anlaşılmış ve bilinen bir saha olmamakla birlikte, tıpkı tarihi sosyolojinin sosyoloji içinde kalması gibi tarihi coğrafya da coğrafyanın içerisindedir. Tarih ile coğrafya disiplinlerinin ara kesitinde kaldığı için kaynaklar, yöntemler ve fikirler açısından interdisipliner nitelikte olan tarihi coğrafya kısaca “geçmişin coğrafyası” olarak bilinir ve her şeyi ile çağdaş coğrafyanın geçmişteki uygulamasıdır. Bu yüzden tarihi coğrafyayı iyi anlamak için öncelikle coğrafyanın iyi bilinmesi gereklidir.

Eratosthenes’in, dünyanın yuvarlaklığına inandığı ve hatta şaşırtan bir kesinlikle dünyanın çevresini (250.000 stadium, bir stadium 158 m olduğuna göre 39.816 km olarak) hesapladığını biliyoruz. Hatta Eratosthenes, aynı zamanda kitabında “dünyanın-yeryüzünün tasviri anlamında -coğrafya- sözcüğünü başlık olarak kullanan ilk kişi”, yani coğrafyanın isim babasıdır.

Tarihi coğrafya, Dünya’da XVIII. yüzyıl başlarında
ortaya çıkmıştır.

Tarihi coğrafya, Dünya’da XVIII. yüzyıl başlarında ortaya çıkmış, İngilizce “historical geography” kelimesinin çevirisinden dilimize geçmiş ve ülkemize de ilk defa XIX. yüzyıl sonlarında girmiştir.

İlkçağ tarihçisi E.Memiş  tarafından hazırlanan bir kitapta tarihi coğrafya, “coğrafi faktörlerin tarih ilmine etkilerini inceleyen bilim dalı” şeklinde tanımlanmaktadır.

Coğrafyada herhangi bir dağılışı oluşturan eleman ya da kalıpların türlerinin saptanması ve ona bağlı olarak açıklanmasında “ölçek” en önemli unsurdur.

Kelime olarak zaman, “(Arapça zeman) geçmişe akıp gitme, bir nesne üzerinde sürenin geçmesi, eskime, karışma” anlamlarına gelmektedir.

İlgili kitabın 5. ve 6. sayfası okunduğunda doğru cevabın E seçeneği olduğu görülecektir.

Ülkemizde ilk arkeolojik kazılar 1871 yılında Troia/Truva’daki kazılar ile başlatılır.

Bugünkü bilgilerimizle insanlar ilk standart aletleri 2,5 milyon yıl önce yapmaya başlamıştır.

Fuat Sezgin’in de belirttiği üzere, bilim tarihi araştırmalarında dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri, “üstünde çalışılacak ilim dalının muhtevasını bilmek zorunluluğudur” (Fazlıoğlu, 2004: 366). Yani üzerinde çalışılan bilimi bilmeden, bilim tarihçiliği yapılamaz veya yapılsa da eksik ve yanlışlardan kurtulmak mümkün olmaz.

Eski Yunan devrinin seçkin bilim adamlarından Miletli Anaksimander (MÖ. 611-547) ilk harita yapımcısı ve matematiki coğrafyanın kurucusu kabul edilmektedir.