TARİHİ COĞRAFYA - Deneme Sınavı - 7

Toplumdaki işbölümünün mekan odaklı iki tip toplum- mekanik ve organik dayanışmalı toplum- ayrımına yol açtığını savunan felsefeci Durkheim’dır. Marx ise daha çok kapitalist otonomi üzerinden mekan tanımı yapmış ve tarım, sanayi ve nüfustaki dönüşümden söz etmiştir.

Lefebvre mekanı üç farklı derinlik düzeyinde ele almış ve tanımlamıştır: algılanmış, tasarlanmış ve yaşanmış mekan. Massey, mekanın sosyal ve üretim açılarına, Castells, eşitsizlik ve bölgesel ekonomiye; Harvey zaman içinde anlık mekan ve tahrip edilen mekana; Jameson ise postmodernist parçalanmış mekana odaklanır.

İnsanın meydana getirdiği mekanlar ve bunların çevreden etkileniş şekilleri, toplumun mekanı nasıl örgütlediği konuları Tarihi coğrafyada özellikle 1960’dan sonra araştırma konusu olmuştur.

‘Dağılış ilkesi’ bütüncül bir yaklaşım olup mekanı hem fiziki hem beşeri olarak neden, sonuç ve tüm oluşum ve gelişimiyle, diğer bilimlerden de yardım alarak tüm etkileriyle incelemektir. Yani ilk dört seçenekte verilen özelliklerin incelenmesini de kapsar.

İlk medeniyetler çöl ve kurak bölgelerde, ancak su kaynakları da olan subtropikal kuşakta varlık ve örgütlenme göstermiştir.

Konya’nın Çumra ilçesinde olan ve 8000 yıl öncesine dayanan Çatalhöyük’te kırmızı av ve dans içerikli duvar resimlerine ve haritalara rastlanır.

İlk medeniyetler Mısır, Mezopotamya ve İndus bölgesi gibi çöller ve kurak alanlarda kurulmuştur, ancak bunda suyun büyük bir rolü olmuştur. “Su” kelimesinin kökeninden dolayı bu topluluklara Hidrolik medeniyetler denir.

İlk dört seçenekte verilen yöntemler ve bunlara ek olarak kemik ve fosil analizleri kullanılan yöntemlerdir; direkt tarihsel gözlem yapma şansı veya yöntemi ise mümkün değildir.

Mekan değişik anlamlarda kullanılmış ve farklı kavramsal anlayışlar içinde değerlendirilmiştir. Bunların arasında “yer”, “uzam”, “doğa”, “bölge”, “çevre”, “ortam”, “toprak” “saha” ve “alan” terimleri ilk akla gelenlerdir.

Herodothos’un belirttiği gibi, “mekanı ölçme sanatını bilen insan aynı zamanda ona nasıl hakim olacağını da bilir”.

Büyük İslam alimlerinden Farabi’de, mekan tanımı biraz daha belirginleşmektedir. Filozofa göre “kuşatan cismin iç yüzeyi ile kuşatılan cismin dış yüzeyine mekan” denir.

Durkheim, mekan üzerindeki yoğunluğa dikkat çekmiş ve toplumdaki işbölümünün mekan odaklı iki tip toplum (mekanik ve organik dayanışmalı toplum) ayrımına kaynaklık ettiğini ileri sürmüştür.

Lefebvre’in mekan anlayışı temelde “akışkandır” ve mekan her tür toplumsal değişimin aynası olarak görünür. Mekanı anlayabilmek için ayna metaforu kullanan Lefebvre, aynı zamanda mekanı algılayan bireyin konumunun da büyük önem taşıdığını belirtir.

Buna benzer mekanın yeniden inşaasına dair olan yöntemler, hayvan kemiklerini, böcekleri, polen bilimini ya da polen analizlerini, tek hücreli yosunları içeren fosil organizmaların kullanımıyla yeniden canlandırmaya izin veren paleoekolojik teknikler gibi metotları kapsamaktadır.

Lefebvre’nin üçlü mekan diyalektiği; tasarlanan, algılanan ve yaşanan arasındaki ilişkiler sabit ve durağan değildir ve tarihsel olarak tanımlanmış özellikler ve içerikler sergiler.

Nitekim doğal ortam içinde dar manada coğrafi faktörler dediğimiz fiziki yahut statik faktörler, beşer tarihi çerçevesi içinde kendileri değişmeyen faktörlerdir; yani insanlık tarihinin en eski çağlarında bugünkü coğrafi mevkii, yer şekilleri, iklimi ne idiyse, bugün de aşağı yukarı o dur. Fakat kendileri değişmeyen bu faktörlerin insanlık tarihinin tekamülü içinde, insan toplulukları üzerindeki tesirleri itibariyle, bu tekamülün her devir ve merhalesine göre durmadan değiştiklerini kabul etmek icap eder.

İlk büyük devletlerin ve siyasi organizasyonların çöller ve kurak bölgelerde doğmasında suyun büyük rolü olmuştur. Bu sebepten dolayı ilk büyük siyasi topluluklara “hidrolik medeniyetler” de denilmektedir.

Yine Çatalhöyük’ten başka bir duvar resmi. Dünya’nın en eski haritası kabul edilen bu çizim M.Ö. 6200’lü yıllara tarihlenmektedir.

“Mekânı ölçme sanatını bilen insan aynı zamanda ona nasıl hâkim olacağını da bilir” sözüyle Herodotos mekanın siyaset için de önemli olduğunu ifade eder.

Marx, Kapitalizmin mekan üzerinde kurduğu otonomiye dikkatleri çekerek, kapitalist birikimin mekanın zaman tarafından yok edilmesine dayandığını ve bunun tarım, sanayi ve nüfusa kötü dönüşümler yarattığını belirtir.