TARİHİ COĞRAFYA - Deneme Sınavı - 13

Sosyal ilişkilerde mekansal örgütlenme ve mekanın sosyal olarak yeniden üretim süreçleri üzerinde çalışmalar yapan Massey, “Emeğin Mekansal Dağılımı” adlı eserinde bu süreçlerde, mekanda yer alan nesneleri, yeniden yorumlar ve mekan ile toplum ya da kültür kavramları arasında ilişki kurar.

İbn Haldun’un Mukaddime’sinde yeni bir bilim olarak takdim ettiği “umran” kavramından yola çıkarak desteklemek de mümkündür. İbn Haldun insanı sosyal ve medeni bir varlık, umranı ise insanların bir arada yaşamalarından doğan bir durum olarak ele alır. Bu durum neticesinde şehirler ve köyler, sanatlar, devletler, mülkler ve tarımsal faaliyetler ortaya çıkmaktadır. O umranı; “bedevi umran” ve “hadari umran” şeklinde ikiye ayırmaktadır. Bedevi umran, ovalarda, yaylalarda, hayvanların da otlatılmasına uygun bozkırlarda ve çöllerin çevresinde bulunmaktadır. Hadari umran ise surlarla çevrilmiş köylerde, kasabalarda ve şehirlerde bulunmaktadır.

İnsanın mekanı sahiplendiği, ilk mekansal ünitesini kurduğu; insanın toprağa bağlandığı, bir başka deyişle yerleşik hayata geçişiyle binlerce yıl önce başlayan süreç, mekansal kullanımın ikinci evresini teşkil etmiştir (Bilindiği gibi yerleşme tarihinin ilk evresi olan Paleolitik dönem, insanların mağaraları kullanmasıyla başlayan ilk yerleşme evresidir).

Dünya tarihinde ilk büyük medeniyetler, ilk büyük devletler Mısır, Mezopotamya, İndus bölgesi ve Orta Asya gibi çöllerde ve kurak bölgelerde ortaya çıkmıştır. İlk büyük devletlerin ve siyasi organizasyonların çöller ve kurak bölgelerde doğmasında suyun çok büyük bir rolü olmuştur. Bundan dolayı ilk büyük siyasi topluluklara “hidrolik medeniyetler” de denilmektedir.

Tarihi coğrafyacılar için veri kullanımı ve sağlanmasındaki gerçek sorun tarihçilerinkinden farklı değildir. Fakat tarihi coğrafyacılara eklenen zorlayıcılık, veri kullanımı aşamasında mekânsal perspektiflere öncelik verilmesidir.

Tarihi coğrafyada yeniden inşa, geçmişte bir sahanın coğrafi özelliklerinin mevcut kaynaklar ve yöntemler yardımıyla ortaya çıkarılması olarak tanımlanabilir.

Fazlaca bilgiyi tek bir harita üzerinde görme imkanına sahip olan okuyucu, mekansal ilişkileri çok daha iyi algılamakta ve onun zihninde daha kalıcı yer edebilmektedir. Çünkü haritalar sözel bilginin kişinin zihninde somutlaştırılmasını sağlayan önemli bir araçtır.

Tarihi coğrafyada geçmiş mekanın yeniden inşası işleminde hangi dönem üzerinde duruluyorsa, kaynakların niteliğine bağlı olarak, yeniden inşa da farklılaşabilmektedir. Örneğin, Postglasiyal dönem vejetasyon değişiminin aydınlatılmasında polen çalışmaları kullanılmaktadır.

“Yer arşivleri/Geoarchives” veya “proxy kayıtları” olarak da adlandırılan tabii arşivler, sedimentler (örneğin polen, odun kömürü, bitki makrofosilleri ve fitolitler, göller, topraklar vb.), hayvan depozitoları, yıllık bitki ve hayvan büyüme döngüsü (ağaç halkaları ve mercan tabakaları gibi) ve diğer katmanlı kayıtlar (buz tabakaları) gibi yerküre sistemi süreçleri tarafından kaydedilirler.

Yapılan jeomorfolojik araştırmalar ile geçmişin hidrografik özellikleri (akarsular, göller, sulak alanlar vb.) ortaya çıkarılabilmektedir. Böyle bir çalışmaya Konya Plüvyal Gölü örnek olarak verilebilir. Bu gölün oluşum süreci, özellikleri ve çekilme dönemleri araştırmacılar tarafından ortaya konulmuştur.

Bitki, spor ve polenlerini inceleyen bilim dalına paleopolinoloji denilmektedir. Geçmiş zaman diliminde jeolojik katmanlarda korunmuş olan spor ve polenlerin varlığı içinde bulunduğu katman detaylı bilgilere ulaşılmasını sağlar.

Arkeolojik verilerden hareketle bir sahada ne tür beşeri faaliyetlerin olduğu öğrenilip yeniden inşa edilebilir. Arkeolojik kalıntılardan, insanların kullandığı eşyaları, hammadde olarak ne kullandıklarını, ne yediklerini, nerede yaşadıklarını ve yerleşim merkezlerinin ne kadar varlığını devam ettirdiği tespit edilebilir.

Tarihi coğrafya çalışmaları bağlamında kullanılabilecek görsel malzemeler kapsamında mağara duvarlarına çizilen resimlerden başlamak üzere, harita, gravür, minyatür ve yakın zamanlara gelindiğinde fotoğraf sayılabilir.

Yazılı belgesel materyali temel alan tarihi-coğrafi haritaların en az iki farklı kategorisinden söz edilebilir. Birincisi, belirli bir zaman diliminde bir bölgenin kesitsel (enine kesit) görüntüsünü üretmek amacıyla, belgesel kanıtlar kullanılarak üretilen haritalardır. İkincisi ise, zaman içerisinde tarihi değişimin yorumlanması amacıyla üretilen haritalardır.

Kartezyen düşünce/felsefe: Rene Descartes’in (1596-1650) fizik ve metafiziği kesin olarak ayırdığı “düalist/ikicilik” felsefesidir. Eski felsefecilerin çoğu aslında “birci”ydi, yani varlığı düşünce/idea/ruh ve gözlenebilen/görüngü/beden olarak ayıran Eflatun (MÖ. 427-347); “idea”yı, yani düşünceyi temel almakta, herşeyin aslının düşünce olduğunu kabul etmekteydi. Descartes ise fiziğin ve metafiziğin kurallarının ilkelerinin farklı olduğunu, kendi içlerinde bir bütün olarak ele alınması gerektiğini, bu yüzden dini ve beşeri olanın ayrı kriterlere tabi tutulması gerektiğini savunmuştur

Büyük İslam alimlerinden Farabi’de, mekanın tanımı biraz daha belirginleşmektedir. Filozofa göre “kuşatan cismin iç yüzeyi ile kuşatılan cismin dış yüzeyine mekan” denir. Buna gore, evrenin ötesinde onu dıştan kuşatan bir şey bulunmadığına göre evrenin mekanı yoktur.

Diyalektik, akıl yürütme yoluyla araştırma ve doğrulara ulaşmaktır. Bir tez veya görüşü, onun mantıksal sonuçlarını incelemek yoluyla çürütme yöntemi veya gerçeklik ile gerçekliğin çelişmelerini incelemeye, aşmaya yarayan yolları arayan, akıl yürütme yöntemidir. Friedrich Hegel (1770-1831), çağdaş diyalektiğin kurucusudur. Dönemi ve sonrasındaki diyalektiği tümüyle etkilemiştir. O’na göre her şey kendi zıttıyla gelir ve her şey kendiyle çatışır.

Lefebvre, sosyal ve mekansal olanı birbirlerine ait ve parçası olarak diyalektik bir yaklaşım içinde ele alır. Mekanın oluşturduğu toplumsal ürün sosyal ve mekansal farklılıkları oluştururken belirleyici olan toplumsal davranış biçimleridir. O mekanı üç kategoride ele almaktadır; a) Algı mekanı; duyularla algılanan fiziksel mekan olarak tanımlanır. b) Zihinsel mekan; mantıksal soyutlamaları ve kavramsallaştırmaları içerir. c) Sosyal mekan; sosyal bir ürün olarak bireyin ve toplumun geçiş eylemleriyle (hafıza, deneyim) tanımlanır.

Medeniyet ve o toplumun kültür seviyesini yansıtan yerleşme şekli ve yaşam tarzları, ilkelinden mütekamiline doğru “ilki göçebe, sonuncusu yerleşik ve ikisi arasında geçiş tipi olan yarı göçebe veya yarı yerleşik” olmak üzere üç sınıfta ele alınabilir. Bu bahsi İbn Haldun’un Mukaddime’sinde yeni bir bilim olarak takdim ettiği “umran” kavramından yola çıkarak desteklemek de mümkündür. İbn Haldun insanı sosyal ve medeni bir varlık, umranı ise insanların bir arada yaşamalarından doğan bir durum olarak ele alır. Bu durum neticesinde şehirler ve köyler, sanatlar, devletler, mülkler ve tarımsal faaliyetler ortaya çıkmaktadır. O umranı; “bedevi umran” ve “hadari umran” şeklinde ikiye ayırmaktadır.

Çatalhöyük’ten başka bir duvar resmi. Dünya’nın en eski haritası kabul edilen bu çizim M.Ö. 6200’lü yıllara tarihlenmektedir. Çatalhöyük Haritası olarak bilinen bu çizim basit bir yerleşme merkezi krokisi olup ön kısmında Çatalhöyük’ün cadde-sokak sistemi ve yapılar görülmektedir.