TARİHİ COĞRAFYA - Deneme Sınavı - 12

Faucoult, XIX. yüzyılın bir zaman ve tarih çağı olduğunu, XX. yüzyılın ise, mekanın öne geçtiği bir çağ olduğunu ifade etmiştir.

Herodothos’un belirttiği gibi, “mekanı ölçme sanatını bilen insan aynı zamanda ona nasıl hakim olacağını da bilir”. Bu, bize mekanın ayrıca siyaset için de çok önemli olduğunu göstermektedir. Daha sonra bu anlayış, doğaya hakim oldukça onun daha iyi kullanılabilir olması noktasına kadar götürülmüştür. Herodothos kendi döneminde gidip gezdiği yerleri gerek ölçüme vurarak gerekse de niteliksel özelliklerini anlatarak tasvir etmiştir. O burada mekan ve zaman koordinatlarını kullanarak bir anlamda Dünya’nın nicelleştirilmesi ve aydınlığa kavuşmasını sağlamıştır

Çatalhöyük Anadolu'da kurulmuş en önemli yerleşim merkezlerinden biridir.İnsan-çevre ilişkisinin ilk örneklerini bahsi geçen duvar resimlerinde görebilmek mümkündür. Bunun gibi Dünya’nın birçok yerinde farklı dönemlerde çok çeşitli belge niteliği taşıyan ve insanlık tarihini aydınlatan, her biri kendi döneminin simgeleri olan bu kompozisyonlar, ortamı bir başka deyişle mekanı ve mekan üzerindeki faaliyetleri anlatır

İklim şartları, bilhassa iktisadi hayat üzerine yaptığı tesir bakımından adeta milletlerin iktisadi seviyesini tayin eden bir amil olarak karşımıza çıkmaktadır. Herhangi bir bölgedeki iklim özellikleri sadece yetiştirilen ürün çeşitlerini belirlemekle kalmaz, bunun yanında insanların hayat tarzına da büyük ölçüde etki eder. Böylece yeryüzünün bazı bölgeleri, devletlerin kurulmasına ve gelişmesine daha elverişli şartlar arz etmektedir. Bütün devletlerin çoğunlukla orta iklim kuşağında toplanması, bir tesadüf eseri değildir. Orta iklim kuşağı, siyasi faaliyetlerin yeryüzünün diğer kısımlarına dağılmasında elverişli özelliklere sahiptir. Buna karşın Kutup bölgeleri, Dünya siyasetinde hiçbir zaman söz sahibi olabilecek bir durumaDünya tarihinde ilk büyük medeniyetler, ilk büyük devletler Mısır, Mezopotamya, İndus bölgesi ve Orta Asya gibi çöllerde ve kurak bölgelerde ortaya çıkmıştır. İlk büyük devletlerin ve siyasi organizasyonların çöller ve kurak bölgelerde doğmasında suyun çok büyük bir rolü olmuştur. Bundan dolayı ilk büyük siyasi topluluklara “hidrolik medeniyetler” de denilmektedir gelememişler ve bir devletin nüvesini teşkil etmemişlerdir. Zira bu alanlarda insanlar için hayat standartlarının son derece kısıtlı olması, siyasi faaliyetlerini de oldukça sınırlamaktadır. Bununla birlikte kuraklık da zirai faaliyetlerin yoğunluk ve yaygınlık kazanmasına büyük ölçüde engel teşkil etmektedir. Bu sebepten dolayı kuraklığın had safhada olduğu yerler, boş veya seyrek nüfuslu sahalardır. Çöllerde ancak suyun bulunabildiği yerlerde, yani vahalarda siyasi topluluklara, medeniyetlere rastlanmaktadır.

Tarihi coğrafyanın kaynakları yerel ve ulusal yöneticilerin elinden çıkan yönetime, nüfusa, vergiye ve mülkiyete ait her türlü kayıt, envanter, nüfus sayımları, haritalar, keşif ve sondaj raporları, toprak mülkiyetini ve kullanımını gösteren kayıtlar, kiliseye kayıtlı mallar, mali kayıtlar, yerel ya da ulusal mahkeme kayıtları ile özel kişiler tarafından tutulan ve günümüze ulaşabilen özel arşivlerdir.

Genel anlamıyla kaynak, bilgi veren malzeme olup esasen insanın söylediği, yazdığı ya da ürettiği her şey bu kapsama girer; ancak her bilgi veren malzeme de kaynak olma özelliği taşımaz. Bir malzemenin kaynak olabilmesi için ya devrinde üretilmesi ya da devrine yakın bir zamanda ve devrinin kaynaklarından faydalanılarak meydana getirilmesi gerekir. Birinci gruba giren malzemelere “ana kaynak” denir ve tarih araştırmalarında son derece önemlidir. İkinci grup ise, birincilerin bulunmadığı hallerde önem kazanırlar ve ana kaynaktan faydalanılarak meydana getirildiklerinden “birinci elden kaynak” olarak
tanımlanırlar. Ana kaynakla birlikte, birinci elden kaynağın bulunmaması halinde, bunlardan faydalanılarak meydana getirilen “ikinci elden kaynaklar” önem kazanır

Yürütülen araştırmalar sırasında bazen web, kütüphane, müze ve arşivlerdeki kaynaklar sorunu çözmekte yetersiz kalabilirler. Etraflı ve dikkatlice yapılacak arazi araştırmaları ile yazılı ve görsel belgelere geçmemiş veya geçirilmemiş bazı bilgi ve belgelere ulaşmak mümkün olabilir. Arazide fiziki coğrafya elemanları yanında “insan yapısı unsurlar” dikkatlice incelenmelidir. Bunu yaparken, özellikle yörenin yaşlılarıyla görüşülmeli ve kayıt altına alınmalı; kaynakça ve dipnotta göstermek için görüşülen kişilerin isimleri mutlaka not edilmelidir. Ayrıca fotoğraf makinesi/kameralar ile hem bugünkü manzara hem de geçmişe ait, geçmişten kalan ne varsa belgelenmelidir.

Tarihi coğrafyadaki arazi araştırması, öncelikle insan eseri olan her türlü izi kapsamakta, özelde ise tarihi yerleşmelerin bulunması, belgelenmesi ve bunların arkeolojik kazı yapılmadan bilimsel yöntemlerle incelenmesidir. Yüzey araştırmasıyla kaynak malzeme toplanan belli başlı alanlar vardır.
Bunlar arasında; mağaralar, nehir ve göl yatakları, höyükler, tümülüsler, akropoller ve nekropoller en fazla dikkati çekenlerdir. Bu tür mahallerde araştırma yapılırken; düz arazide düzenli tepeler, düzgün biçimli oval tepeler, çevreye duvarlı çitler, bitki örtüsü, eski yol ağları, resimli kayalar vb. gibi;
havadan yapılan aramalarda ise, küçük kabarıklar, kıyılar, yollar, bitki örtüsü ve yerleşme izleri gibi gözlemlerin kaydedilmesi, hava fotoğrafı alınması, nemlilik oranı ölçümü gibi hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir

Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri (TAY) Projesi çerçevesinde, Anadolu ve Trakya’daki höyükler, tümülüsler, anıtlar, mezarlıklar ve ören yerleri ayrı
ayrı gerek basılı, gerekse elektronik ortamda yayınlanmaktadır. Bu proje kapsamında kayıt altına alınan tarih öncesi dönemlere ait yerleşme birimleri
arasında mağaralar ayrı bir yer tutmaktadır. Genel olarak mağara denildiğinde, yeraltında çeşitli nedenlerle oluşmuş boşluklar anlaşılır ve buralar, genellikle insanların sığınabileceği yerlerdir. TAY verilerine göre, Türkiye’de kayıt altına alınan mağara sayısı 2.707’dir. Mağaralar, Türkiye’nin yerleşme tarihi açısından oldukça önemli unsurlar olup kazı veya gözlem yapılan 600 kadarı dışındakiler
araştırılmayı beklemektedir. Türkiye’nin mağara ve doğal barınaklar yönünden çok zengin olduğu bilinmekte ve 3.500’den fazlası küçük mağara (in)
olmak üzere, 40.000’e yakın mağaranın varlığı tahmin edilmektedir.

Yerleşme adları, yani toponimik veriler sadece belirli mevkileri ifade eden
birer isim olmaktan öte; tarih, arkeoloji, folklor, coğrafya ve diğer bazı bilimlerin de ilgi alanına girmekte ve çalışmalarına katkı sağlamaktadır. Dilbiliminin,
özel isimleri inceleyen, onların kökenleri ve anlamlarıyla uğraşan bilim dalına onomastik/adbilim denilmektedir. Onomastik biliminin yer adlarını inceleyen dalına toponimi; bunun nehir, göl gibi su adlarıyla uğraşan dalına hidronimi; şahıs adlarıyla uğraşan dalına da antroponimi denilmektedir. İnsanlar, çevresindeki varlıklara isim verirlerken, kendi geçmişleri, kültürleri, özlemleri, gelenek ve göreneklerini yansıtan isimleri tercih etmişlerdir. Yerleşme merkezlerine verilen isimlerde de bu durum geçerliliğini korumuştur (Gümüşçü, 2010: 252-253). Toponiminin araştırma konusuna, doğal olarak tabiatta bulunan dağlar, tepeler, ovalar, vadiler, yamaçlar, sırtlar, mevkiiler, geçitler gibi morfolojik unsurlar girer ki, genel anlamda bunlara verilen isimlere “yer adları” denilir. Yine toponimi içinde kalmak kaydıyla, bahsedilenlerden farklı olarak insanlar tarafından vücuda getirilen şehir, kasaba, köy, mezraa, yayla, kışla, kom, ağıl gibi bütün yerleşme merkezlerine verilen isimlere de “yerleşme adları” denilmektedir

Prehistorik ve erken tarihi dönemlerdeki arkeolojik kaynaklar çok geniş ve karmaşık bir konudur. Çünkü, o dönemlerden kalan izlerin sayısı ve niteliği çok farklı ve yetersiz olabilir. İnsanların yerleştikleri yerlerin yakın ve uzak bölgelerini avcılık, toplayıcılık, balıkçılık, tarım, hayvancılık ve pastoralizm (konar-göçerlik)
için kullanmalarından ziyade, nasıl kullandıklarını belgeleyen kaynaklar ön plana geçebilir. Bunları ise kısaca şöyle sıralamak mümkündür: Hayvan ve insan kalıntıları, dini gömü alanları, ekonomik faaliyetler veya dini törenlere ait olan taşlar, toprak yığınları, araç ve gereçler, ekilmiş bitki kalıntıları, orijinal şekillerinde korunan ya da polen analizleri ile belirlenebilen yabani otlar vb. eski çağlardaki insan yerleşmeleri ve çevresinin genişliği, içindekiler ve genel durumu hem bireysel hem de toplumsal olarak ya arkeolojik kazılar aracılığıyla doğrudan ya da analizler, gruplandırmalar veya diğer bazı dolaylı metotlarla araştırılarak ortaya konulabilir.

Aslı Grekçe mouseion (Lat. museum) olan müze, Grek mitolojisindeki Mousa denilen dokuz ilham perisinin adından türetilmiştir ve sözlük anlamı “Musalar’ın yeri/tapınağı”dır. 1956 yılından beri Türkiye’nin de üyesi olduğu International Cauncil of Museums (ICOM) müzeyi; “insan ve yaşadığı çevrenin somut ve somut olmayan mirasını inceleme, eğitim ve zevk alma amacıyla toplayan, koruyan, araştıran, ileten ve sergileyen, toplumun ve gelişiminin hizmetinde, halka açık, kar düşüncesinden bağımsız, sürekliliği olan bir kurumdur” şeklinde tanımlamaktadır. Müzeler, genel anlamıyla sanat, bilim, kültür kurumlarıdır ve varlık nedenleri sahip oldukları koleksiyonlarıdır. Koleksiyonları konusunda uzman olan müzeler, bilginin toplanıp, sınıflandırıldığı yerler olarak kütüphane ve üniversiteler gibi toplumun sanatsal, bilimsel ve kültürel gelişiminde önemli rolü olan kurumlardır. Müzelerin amacı; insanlığın doğal, sanatsal, bilimsel ve kültürel değerlerini halka ve gelecek kuşaklara aktarmak üzere toplamak, bilimsel yöntemlerle değerlendirerek bilginin gelişmesi ve yaygınlaşmasını sağlamak, toplumun gelişimine katkıda bulunmaktır.

Müze, arşiv ve kütüphaneler, ilk örneklerinden günümüze kadar, insan elinden çıkan ve her türden bilgi içeren belgeyi toplayan, koruyan, düzenleyen
ve sunan kurumlardır. Bunların hepsi de, bulundurup muhafaza ettikleri belgeler ile esasen, bazısı evrensel olsa da, “toplumların hafızası/belleği” niteliğindeki merkezlerdir. İşlevsel ve yönetimleri açısından birbirinden farklı ve bağımsız görünseler de, birbirleriyle “geçmişin izlerini bugüne aktaran bellek kurumları” olarak sıkı ilişki halinde bulunan müze, arşiv ve kütüphaneler, yaşamın herhangi
bir anında, bir amaç doğrultusunda üretilmiş her türden kültür ve sanat ürünlerini toplayan, düzenleyen ve gelecek kuşaklara aktarmada köprü işlevi
üstlenen kurumlardır.

XIX. yüzyılın geleneksel müzecilik anlayışında müzelerin işlevleri; toplama, koruma, belgeleme, depolama ve sergilemedir. XX. yüzyılda, bu işlevlere iletişim, bilimsel araştırma ve eğitim de eklenmiştir. Toplama, müze koleksiyonlarının oluşturulması ve geliştirilmesi için nesnelerin toplanması, yani koleksiyonların edinilmesidir. Koruma, müze koleksiyonlarındaki nesnelerin yaşam sürelerinin uzatılması, doğanın ya da insanın neden olabileceği tahribata karşı güvenliklerinin sağlanmasıdır. Depolama, müze envanterinde bulunan ve sergilenen unsurlar dışında kalan, eldeki fazla nesnelerin muhafaza edilmesidir. Belgeleme, koleksiyon nesnelerinin yazılı ve görsel yöntemlerle kayda geçirilmesi, belirli bir sistematik içinde sınıflandırılması ve bu malzemenin dökümünü oluşturan envanterin hazırlanması sürecini kapsar. Müzenin, koruma
ve araştırma işlevlerinden ayrı düşünülemeyecek temel faaliyet alanlarından biridir. İletişim, müzenin bilimsel ve kültürel üretiminin toplumla paylaşımıdır. Müzenin bilimsel ve kültürel üretimi ise koleksiyonlarıyla gerçekleştireceği araştırma, inceleme, sergileme ve bunlarla ilişkili etkinlikleridir. Sergileme, müze koleksiyonlarının belirli bir kurgu ve mantık içinde, temsil ettikleri zaman dilimini
ya da temayı en açık ve net tarzda anlatabilecek şekilde düzenlenmesidir. Müze koleksiyonlarının sergilenmesi üç şekilde gerçekleştirilir: Sürekli/kalıcı sergiler, süreli/geçici sergiler ve gezici sergiler. Eğitim; sanat, kültür ve bilimin toplumun tüm kesimlerine aktarılması amacıyla müzenin üstlendiği bir misyondur. Günümüz müzelerinin bir araştırma merkezi, üniversite, eğitim ve kültür merkezi
olarak tanımlanabilmeleri üstlendikleri bu misyon nedeniyledir. Böylece müzecilikte eğitim; toplama, koruma, araştırma, değerlendirme ve sergilemeyi
de yönlendiren temel işlevlerden biri olarak benimsenmiştir. Bu bilgiler ışığında, müzelerin varlık nedeni olan koleksiyonlarının korunması, bunların gelecek kuşaklara aktarılmasında öncelikli işlevdir.

Ülkemizde çeşitli kurumlara bağlı olarak faaliyetlerini devam ettiren müzeler bulunmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı başta olmak üzere diğer bakanlıklara ait müzeler, TBMM’ye bağlı saray müzeler, vakıflara ait müzeler bu kapsamda değerlendirilebilir. Bakanlık verilerine göre 2015 tarihi itibariyle 190 kamu müzesi, 138 ören yeri ve kayıtl 157 özel müze bulunmaktadır. Kamu müzelerinde
3 milyonun, özel müzelerde ise 300,000’in üzerinde eser bulunmaktadır. Eser sayısının fazla olması, teşhir alanlarının sınırlı olması, eserin teşhire uygun bulunmaması gibi nedenlerlemilyonlarca eserin yaşam alanı müze depolarıdır.
Ülkemizde arkeolojik ve etnografik eserlerin sergilendiği müzeler ağırlıktadır.

Arşivlerde uygulanacak tasnif ve saklama sistemlerini, arşivlerin örgütlenmesi
ve dokümanların türü bakımından arşivleri ayrı ayrı incelemek gerekmektedir. Buna göre arşivler dörde ayrılmaktadır.

1. Birim arşivi: Kurum ve kuruluşların görev ve faaliyetleri sonucu kendiliğinden oluşan ve bu kuruluşların çeşitli birimlerinde güncelliğini kaybetmemiş olarak aktif bir biçimde ve günlük iş akımı içinde kullanılan arşivlik malzemenin belirli bir süre saklandığı arşivlerdir.

2. Kurum arşivi: Kurum ve kuruluşların, merkez teşkilatların içinde yer alan ve arşiv malzemesi ile arşivlik malzemenin birim arşivlerine nazaran daha uzun (10-14 yıl) süreli saklandığı merkezi arşivlerdir.

3. Devlet/Merkez arşivi: Devlet kurumlarından bakanlıklar, bağımsız genel müdürlük, işletme ve kurumlar esas alınarak, yıl faktörüne sadık kalınmak üzere dokümanlar tasnif edilerek merkezi biçimde saklanan arşivlerdir.

4. Özel arşivler: Arşiv malzemesi niteliğinde olup da, kamu kurum ve kuruluşları dışında kalan gerçek ve tüzel kişilerin elinde bulunan benzeri belgelerin oluşturduğu arşivlerdir.

Büyük İslam alimlerinden Farabi’de, mekanın tanımı biraz daha belirginleşmektedir. Filozofa göre “kuşatan cismin iç yüzeyi ile kuşatılan cismin dış yüzeyine mekan” denir. Buna gore, evrenin ötesinde onu dıştan kuşatan bir şey bulunmadığına göre evrenin mekanı yoktur. Aristo’daki tabii mekan kavramına da atıfta bulunan Farabi, evrenin ötesinde doluluk veya boşluğun olmadığını vurgular. Ancak mekanın mahiyetini tamamlayan asıl kavram filozofa göre “kuşatıcı sınır”dır. Doğru cevap C’dir.

Lefebvre, “Mekanın Üretimi” adlı eseriyle, mekana dair kuramsal bir temel oluşturmaya çalışmıştır. Lefebvre bu eserinde, mekanın “toplumsal bir inşaa olduğu” gerçeğine vurguda bulunmuştur. “Mekan” ne salt bir soyutlama ve nesne, ne de sadece somut, fiziksel bir şeydir. Bütün boyutları ve biçimleriyle, hem kavram hem de gerçekliktir, yani, toplumsaldır. Bu yüzden, ilişkiler ve biçimler bütünü olup; cansız, sabit, durağan değil, canlı, değişken ve hareketlidir. Yani Lefebvre’in mekan anlayışı temelde “akışkandır”. Sürekli diğer mekanlara uzanır ve geri döner, onlarla birleşir ya da çatışır. Bu akışlar, birleşmeler ve çatışmalar -ki, farklı zamanlarla olur- bir diğerinin ya da öncekinin üzerine yerleşir ve mevcut mekanı üretir. Bir başka ifadeyle, (toplumsal) mekan, birçok boyutuyla, ona katılan, anlamlandırılan ve anlamlandırılmayan, algılanan ve doğrudan deneyimlenen, pratik ve teorik akışlarla üretilir. Lefebvre’de mekan, her tür toplumsal değişimin aynası olarak görünür. Mekanı anlayabilmek için ayna metaforu kullanan Lefebvre, aynı zamanda mekanı algılayan bireyin konumunun da büyük önem taşıdığını belirtir. O’na göre mekan; özellikle algılanan, tasarlanan ve yaşanan olmak üzere üç farklı derinlik düzeyindedir. Mekanın zaman içinde tahrip olduğunu söyleyen ise Lefebvre değil Harvey’dir. Doğru cevap D’dir.

Lefebvre, “Mekanın Üretimi” adlı eseriyle, mekana dair kuramsal bir temel oluşturmaya çalışmıştır. Sosyal ilişkilerde mekansal örgütlenme ve mekanın sosyal olarak yeniden üretim süreçleri üzerinde çalışmalar yapan Massey, “Emeğin Mekansal Dağılımı” adlı eserinde bu süreçlerde, mekanda yer alan nesneleri, yeniden yorumlar ve mekan ile toplum ya da kültür kavramları arasında ilişki kurar. Urry, sosyolojide mekan üzerine odaklanan sınırlı sayıdaki teorisyenlerden biridir. O’nun, yer ve mekan olgularının kapitalizmle birlikte değişen doğasını anlama yönünde geliştirdiği bakış açıları, modern zamanlarda yer ve mekanın reel anlamına dönük algılarımızı dönüştürecek gibidir. O, yer ve mekan algısının, modernlik/postmodernlik bağlamında geçirdiği değişime odaklanmıştır. “Mekanları Tüketmek” adlı eserinde; mekan, yer, yerellik, kimlik, özne, turist vb. kavramların modernlikle birlikte geçirdiği değişime ve bunlara dayalı yeni durumsallıklara dikkat çekmiştir. Doğru cevap B’dir.

İbn Haldun, bedevilik ve hadarilik arasında birtakım siyasi, sosyal ve ekonomik yönden farklılıkların olduğunu belirtmiştir. Bu açıdan İbn Haldun’a göre bedevilik ve hadarilik, siyasi ve sosyal açıdan birbirinden farklı iki toplumsal yaşam tarzını, kültürü ifade eder. Buradaki ifadelerden hareketle, İbn Haldun’a göre taban tabana zıt iki toplumsal mekan/çevre ortaya çıkmaktadır. Hadara kentsel mekanı nitelerken; bedeviyet çöl çevresinde ve küçük kırsal yerleşmelerde yaşayanları ifade etmektedir. Bu bakımdan umran; iki farklı siyasal, sosyal ve iktisadi toplumsal hayat tarzından, kültürden meydana gelir. Doğru cevap A’dır.

Göçebe (nomadic) yaşam kültürü; iskanın başlangıcı, en alt seviyesi olan bu yaşam tarzında, belirli bir toprağa bağlılık azdır. Bu iskan şekli ister tarımdan, ister hayvancılıktan ve isterse diğer ekonomik faaliyetlerden geçim sağlansın, temel karakterin önceden belirli olmayan mekanlarda geçici bir süre konaklayarak sürekli bir hareketliliğin gerçekleştirildiği yaşam tarzıdır. Bu yaşam tarzında besin dahil tüm ihtiyaçlar doğrudan tabiattan elde edilir. İster hayvanlara isterse bitkilere bağımlı olsun, bir mekanda uzun süre kalınınca, bahsi geçen kaynaklar biteceği veya yer değiştireceğinden, onlara bağımlı insanlar da hemen yer değiştirmektedirler. Hatta öyle ki, genellikle yerleşik yaşam ile birlikte düşünülen bazı tarımsal faaliyetler bile bu grupta yer alabilmektedir. Doğru cevap A’dır.

Göçebe/yarı göçebe kültüre göre yaşam şartları daha iyi olan, mekansal sınırları belli fakat yine de doğal şartlara göre düzenlenmiş faaliyetlerin bulunduğu kırsal kültürün yer aldığı yerleşmeler, coğrafi anlayış içinde geleneksel olarak kültürel coğrafi görünümün üç ayrı özelliği üzerinde durmaktadır. Bunlar; “yerleşme kalıpları, üretim/faaliyet alanları ve konut alanları”dır. Doğru cevap B’dir.