TARİHİ COĞRAFYA - Deneme Sınavı - 8

Eski Yunan devrinin seçkin bilim adamlarından Miletli Anaksimander (MÖ.611-547) ilk harita yapımcısı ve matematiki coğrafyanın kurucusu kabul edilmektedir. Bu dönemde, başlıca temsilcileri Miletli Thales (MÖ. 580 dolayları), bir dünya haritası da çizen Miletli Hekataios (MÖ. 550-480), Platon (MÖ. 427-347), Eratosthenes (MÖ. 275-195) olan; güneş, güneş sistemi, gezegenler, yıldızlar, dünyanın şekli, hareketleri, boyutları ve dünya üzerindeki yerlerin konumunu belirleyerek haritacılığa zemin hazırlayan ‘matematiki coğrafya’ görüşü ileri sürüldü. Adı geçen ilim adamlarından Eratosthenes’in, dünyanın yuvarlaklığına inandığını ve hatta şaşırtan bir kesinlikle dünyanın çevresini (250.000 stadium, bir stadium 158 m olduğuna göre 39.816 km olarak) hesapladığını biliyoruz.

Ortaçağ İslam coğrafyacıları bu ilmi günümüz modern meslektaşları gibi, iyi tanımlanmış ve sınırları belli bir bilim dalı olarak tanımıyorlardı. Bundan dolayı coğrafyanın çeşitli dallarıyla ilgili hususlar, astronomi, kozmoğrafya, felsefe, matematiki coğrafya, tasviri coğrafya gibi çeşitli konular içinde ve seyahatnamelerde dağınık şekilde bulunuyordu. Bu yüzden o dönem yazarları coğrafi eserlere ‘el-Mesalik ve’l-Memalik, Kitabü’l-Büldan, Suverü’l-ekalim, Kitabü Nüzheti’l müştakfi’htiraki’l-afak’ gibi benzer anlamlı fakat değişik isimler vermişlerdir. Risalet-ül Muhitiyye isimli eser 14.yüzyılda yaşamış ünlü matematikçi Gıyaseddin Cemşid’e aittir.

Ortaçağ’ın son asırlarında batıda coğrafyanın tekrar canlanmasının başlıca sebepleri:
Haçlı seferleri sayesinde Batı ve İslam aleminin temasa geçmesi ve ilim, fikir, sanat, teknoloji vb alanlarda birçok yeniliğin Avrupa’ya gelmesi
Pusula, matbaa, denizcilik, gemi yapımı gibi alanlardaki ilerlemeler
Coğrafi keşifler ile coğrafi ufuk çok hızlı bir şekilde genişlerken, bilimsel faaliyetler ile insan hayatını ilgilendiren birçok husus Rönesans ve Reform vasıtasıyla bilim, sanat vb. alanlara bakış açısının değişmesi
Müslüman alimler vasıtasıyla Rönesans ve Reformun etkisiyle pek çok eski Yunan eserleri ve coğrafya eserlerinin tercüme edilmesi olarak sıralanabilir.

Coğrafya algısındaki hakim çevreci determinizm, 1920’lerden itibaren yerini “possibilizm”e bırakmıştır. Possibilizm (Olasıcılık) çevreci determinizmin kesin yargılarını terk ederek doğal özelliklerin insan faaliyetleri üzerinde bütüncül bir belirleyici etkisi olamayacağını öne sürmüştür.

Yeryüzünün belirli bir bölgesinin, jeolojik olguların geçmişin belirli bir zamanındaki coğrafyasının belirlenmesini konu alan bilim dalı Paleocoğrafyadır.

Coğrafya kelimesi Yunanca ‘geo-yer’ve ‘graphien-yazmak’ kelimelerinden meydana gelir ve yerin tasviri, yazımı anlamında kullanılır.

Coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran, onlardan farklı bir bilim yapan ilkeleri bulunmaktadır ki, bunlar kesinlikle nedensellik veya kıyaslama değildir. Çünkü bütün bilim dalları, araştırmasını yaparken bu ilkelerden faydalanır. Hatta bilimin çıkış noktasında öncelikle olması gereken ilke bilindiği üzere nedenselliktir. Dolayısıyla, coğrafyanın ayırıcı temel prensibi bunlar değil dağılıştır. Ölçek ve bakış açısı da coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran temel prensiplerden değildir.

Araştırmacılar için oldukça faydalı ve zaman kazandıran bir kaynak olması yanında, mükemmel bir eğitim gereci olarak harita, aynı zamanda Dünya ile ilgili imajları yansıtır. Ancak haritalar ait oldukları alanı gerçek ölçüleriyle değil belli bir ölçeğe göre küçültülmüş ölçüleriyle gösterirler.

Yaygın bir şekilde tarih, “geçmişte yaşamış insan topluluklarının yapıp ettiklerini yer ve zaman göstererek belgelere dayalı bir biçimde anlatan bilim dalı” biçiminde tanımlanır. Yine olayların bir mekânda cereyan etmesi sebebiyle de coğrafya bilimi olmadan tarih yazmak mümkün değildir. Ancak tarih imparatorların sözlerinden yola çıkarak yazılmaz.

Klasik çağlarda coğrafya genellikle coğrafi keşifler, harita yapımı ve arazi gözlemleri ile ilişkilendirilmiştir. Coğrafyada XV. yüzyıldaki coğrafi keşifler çağından itibaren 1800’lere kadar temel problem mutlak konumu ölçecek ve kaydedecek metrik bir sistemin geliştirilmesi, harita projeksiyonlarının evrimi ve bununla ilgili olarak haritaların oluşturulması ve yenilenmesi idi. 1800’lerden sonra ise günümüze doğru ise, yerlerin daha doğru konumlandırılmasına bağlı olarak coğrafi çalışmalar “yerlerin nasıl olduğu betimlemesi ve bunlar arasındaki benzerlik ve farklılıklar” üzerine yoğunlaşmaya başlamıştır.

Coğrafya insanlığın yaşı kadar eski olmasına rağmen, insanların bu tarz gereksinimlerinden kazandıkları deneysel bilgiyi ilk defa sistemli bir yapıya kavuşturup, coğrafyaya bilim karakteri kazandırmaları Eski Yunanlılar döneminde olmuştur (Özgüç-Tümertekin, 2000: 26-27).

Biruni (973-1048), İbn-i Sina ile çağdaş olan ve onunla tartıştığı bahisler olduğu bilinen astronomi, matematik ve coğrafyaya orijinal katkılar yapan ünlü müellif. Dünyanın şekli ve boyutları hakkında doğru fikirleri olan Biruni, “ufuk derinliği” kavramından yola çıkarak Dünya’nın çevresini 41.297 (bugün 40.000 kabul edilir) km olarak hesaplamıştır.

Kafa karışıklığına neden olmamak için 1970’lerden sonra, yaşanan değişimler en genel haliyle “eleştirel coğrafya” kavramı içinde ele alınmaktadır (Arı, 2005: 11-13; Öztürk, 2007: 9).

Ansiklopedi ve sözlüklerde paleocoğrafya hakkında çeşitli açıklamalar yapılmaktadır. Ana Britannica’da, ‘yeryüzünün belirli bir bölgesinin, jeolojik geçmişin belirli bir zamanındaki coğrafyasının belirlenmesini konu edinen bilim dalı’ ifadesi kullanılmıştır.

Bir canlı kalıntısının fosil olarak kabul edilebilmesi için, günümüz coğrafi şartlarından farklı bir dönemde yaşamış olması gerektiği bilinen bir gerçektir. Bu da genellikle Holosen dönem öncesi yani günümüzden 10.000 ve MÖ. 8.000 yılı öncesine karşılık gelmektedir. Bu tarihin aşağı yukarı Neolitik dönem başlangıcına da karşılık gelmesi, durumu biraz daha kuvvetlendirmektedir. Dolayısıyla paleocoğrafyanın araştırdığı dönemin Holosen öncesi dönem olduğunu kabul etmek doğru bir yaklaşım olacaktır.

Paleocoğrafya, genel hatlarıyla; jeolojik zamanlardaki fiziki coğrafya araştırmaları şeklinde tanımlanabilir. Şu durumda paleocoğrafya, insansız zamanlardaki fiziki coğrafya unsurlarının (kıtalar, topografya, sular, bitkiler vb.) ilk oluşumu ve gelişimini araştırır.

Ölçek, herhangi bir dağılışı oluşturan eleman ya da kalıpların türlerinin saptanması ve açıklanmasındaki en önemli unsur olarak belirtilmektedir.

Coğrafi çalışmalarda yukarıdaki üç ölçekten de yararlanılmaktadır.

Mutlak (matematik) Konum, Dünya üzerinde herhangi bir yerin ya da olayın konumunu standart olarak kullanılan koordinat sistemiyle belirlenmesidir.

Göreceli konum; zaman, mesafe, yön, ilişkiler, maliyet, coğrafi unsurlar gibi değişkenler bağlamında bir yerin başka bir yere göre durumu ya da o yerin konumsal özelliklerinin belirlenmesidir.