TARİHİ COĞRAFYA - Deneme Sınavı - 14

Tespit edebildiğimiz kadarıyla, Türkçe’de tarihi coğrafyadan ilk bahseden müellif, tarihçi ve coğrafyacı Yağlıkçızade Ahmed Rıfat’tır (ö. 1895).

Tespit edebildiğimiz kadarıyla, Türkçe’de tarihi coğrafyadan ilk bahseden müellif, tarihçi ve coğrafyacı Yağlıkçızade Ahmed Rıfat’tır (ö. 1895). Ahmed Rıfat, 1881’de basılan 7 ciltlik “Lügat-ı Tarihiye ve Coğrafiye” isimli ansiklopedik sözlüğün üçüncü cildinde tarihi coğrafyayı tanımlamıştır.

Özellikle son yıllarda üzerine yapılan araştırma ve tartışmaların arttığı disiplinler arası bir araştırma sahası olan tarihi coğrafya, Türkiye’de hızla daha geniş çevrelerde duyulmaya ve ilgi çekmeye başlamıştır. Halbuki tarihi coğrafya, Dünya’da XVIII. yüzyıl başlarında ortaya çıkmış, İngilizce “historical geography” kelimesinin çevirisinden dilimize geçmiş ve ülkemize de ilk defa XIX. yüzyıl sonlarında girmiştir.

Kartografik ölçek, doğal ve beşeri unsurların harita düzlemine aktarılması sırasında kullanılan küçültme oranıdır.

Bütün tarihi olayların bir mekanda cereyan ettikleri düşünüldüğünde, tarih-coğrafya ilişkisinin ne denli iç içe olduğu anlaşılır. Coğrafya bilimi de bir dizi alt disiplinler geliştirmiştir ve hepsi de tarihin yorumlanmasına yeni kapılar açmaktadır. Beşeri coğrafya ve demografi bilgisi, insanlığın dağılımını ele alırken; iktisadi coğrafya da üretim-tüketim ilişkilerini ve bunların sonuçlarını ortaya koymaktadır.

Ülkemizde ilk arkeolojik kazılar 1871 yılında Troia/Truva’daki kazılar ile başlatılır.

Yunanca yerin tasviri/yazımı anlamında kullanılan coğrafya kelimesi, bu haliyle İslam literatüründe ilk defa XII. yüzyılda Muhammed b. Ebu Bekir ez-Zühri ve XIII. yüzyılda İbn Said el Mağribi gibi Arap müellifler tarafından “cuğrafiya” şeklinde Arapçalaştırılarak kullanılmıştır. Türkçe’ye ise muhtemelen ilk defa Fatih’in Batlamyus’un coğrafya isimli eserini aynı isimle çevirttirmesi ile XV. yüzyılda girmiştir.

Tarih biliminin isim babası olan Herodothos (MÖ. 485-425), sadece tarihte değil, coğrafya biliminde de ileri bir seviyede idi. Heredothos, o dönemde yerleşilen ve bilinen dünyanın bir tasvirini yaparak; dünyada yaşayan halkların adlarını sayıp, geleneklerini betimleyerek, coğrafî görüşlerden biri olan “bölgesel coğrafya” fikrini ortaya attı.

Yunan ve Romalı coğrafyacılar özellikle üç temel sorunla ilgilenmişlerdir:
1-Batlamyus’un korografi olarak adlandırdığı, yerlerin ayrıntılı topoğrafik tasviri ve tarihi.

2-Yer’in boyutlarının ölçülmesi ve harita yapımı.

3-İnsan ve çevre arasındaki ilişkiye yönelik olarak çevrenin insanı etkilediği; buna karşın insanın çevresini çok sınırlı biçimde değiştirebildiğine ilişkin felsefi ilgi. Bu ilginin altında, Yer’in, bir tür tanrısallık tarafından tasarlanmış bir düzen ve amaç taşıdığı inancı bulunmaktadır.

Müslümanlar Yunanlılar’ın dünya haritasını IX. yüzyılın ilk çeyreğinde tanıdılar. Bu tasavvura göre Hint Okyanusu ve muhtemelen Atlas Okyanusu kapalı göller idiler. Bu tasavvurdan ve Arapça’ya aktarılan Batlamyus coğrafyasının çevrilmesinden sonra Halife Memun yetmiş kadar bilgini bir Dünya haritası yapmak ve bir dünya coğrafyası yazmakla vazifelendirdi. Sonraki dönemlerde o harita kaybolduysa da, Sezgin 1983 yılında İstanbul kütüphanelerine ulaşan tek nüshasını buldu. Bu, büyük kısmı ölçülen enlem ve boylam derecelerine dayanan ilk haritaydı. Bahsedilen haritayla başlayan gelişme XVII. yüzyılın sonuna kadar devam edecekti ve gelişmenin son yüzyıllarında Osmanlılar’ın katkısı büyük olmuştu.

Paleocoğrafya, günümüzdeki coğrafi ve jeolojik olguların geçmişe yönelik yorumlanmasına dayanır; bu yorumlarla ulaşılan sonuçlardan hareketle, o yörenin incelenen jeolojik geçmişteki coğrafi özelliklerinin haritası hazırlanır.

Paleocoğrafya haritaları, yalnızca incelenen geçmişteki kara ve deniz dağılımını gösterecek kadar basit olabilir. Ama fosil, bitki ve hayvan topluluklarının yerleşimini ve dağılımını; tortullaşma ortamlarını (örneğin deltalar, resifler, çöller, derin
deniz havzaları); yükselme, aşınma ya da alçalma ve çökelme bölgelerini; başlıca mevsim kuşaklarını gösteren karmaşık ve ayrıntılı haritalar da vardır.

Yunanca “geo-yer ile graphien-yazmak” yerin yazımı/tasviri anlamına gelen ve köklü bir bilim olan coğrafya, uzun süre kelime anlamına uygun bir bilim olarak kabul edilmiştir. Bugün farklı ta­nımları yapılsa da, kısaca “doğal ortam ile insanlar arasındaki etkileşimi inceleyen bilim dalı” şeklinde tarif edilmektedir.

Günümüzde sistematik açıdan fiziki coğrafya, beşeri (ve ekono­mik) coğrafya ile bölgesel coğrafya olarak üç ana dala ayrılan coğrafya, kronolojik açıdan da geçmiş-bugün ve geleceği araştıran dalları ile de yine üç ana başlık altında ele alınmaktadır. Günümüzü araştıran coğrafya çağdaş/modern coğrafya, gelece­ği araştıran planlama coğrafyası/coğrafi planlama adını alırken, geçmişi ele alanı da paleocoğrafya ile tarihi coğrafya olarak tasnif edilmektedi.

Ünlü Fransız coğrafyacı Emmanuel de Mar­tonne, coğrafyayı şu şekilde tanımlamıştır: “Coğ­rafya, fiziki, biyolojik, sosyal hadiselerin sath-ı arzın nerelerinde vukua geldiğini, bu hadiselerin sebeplerini ve karşılıklı münasebetlerini araştıran bir ilimdir.

Coğrafya “nerede” sorusu ile başlamaktadır. Elbette bunun arkasından coğrafya için yine en az onun kadar önemli olan “neden orada” soru­su gelmektedir. Yani, coğrafya biliminde başlıca temel problem, iki soru ile temsil edilmektedir. Bunlardan ilki “nerede?”, ikincisi de “neden ora­da?” sorularıdır. Nerede sorusu olayların, problemlerin ve şeylerin dağılışını belirlemektedir ve cevabı nispeten daha kolaydır. Oysa neden orada sorusunun cevabını bulmak o kadar kolay değildir. Çünkü cevaplan­ması için geri plandakiler de dahil birçok bile­şenin bilinmesi ve çözümlenmesi gerekmektedir.

Yeryüzünü oluşturan bütün fiziki unsurlar fiziki coğrafyanın konusudur. Beşeri coğrafya ise, insanlarla ilgili durum ve faaliyetleri vurgulamasıyla fiziki coğraf­yadan ayrılır. Bu bağlamda, fiziki coğrafya insanın yaşadığı ve bütün faaliyetlerini gerçekleştirdiği fiziki mekanı; beşeri coğrafya ise insan ile faaliyetlerini çevreleriyle et­kileşim içinde ve meydana getirdikleri mekansal örgütlenme biçimiyle inceler. Fiziki ve beşeri ele­manları birlikte ele alan ya da bunları birbirleriyle yoğuran yaklaşım ise bölgesel coğrafyadır.

Yeryüzünün fiziksel olarak çeşitli kısımları fiziki coğrafyanın konusudur. Çok sık kullanılan bir sınıflandırmayla bu kısımlar litosfer (karalar), hidrosfer (sular), at­mosfer (hava) ve biyosfer (bitki ve hayvanlar) olarak dört gruba ayrılır. Stratosfer atmosferin bir tabakasıdır.

Yeryüzünün şekilleri, toprakları, maden kaynakları, su kütleleri, iklimi ve havası, doğal bitki örtüsü ve yaban hayatı tek tek ya da bir kombinasyon halinde fiziki coğrafyada araştırma konusu olmaktadırlar. Bunları inceleyen fiziki coğrafyanın alt kolları ise fizyografi ya da jeomorfoloji, hidrografya, biyocoğ­rafya, klimatoloji vb. gibi adlar altında uzmanlık alanları haline gelmişlerdi.

Dünya’da tarihi coğrafyanın bu isimle, ilk defa ortaya çıkışı XVIII. yüzyıl başlarında İngiltere’de Edward Wells’in kitaplarında, “historical geography” adını kullanmasıyla gerçekleşmiştir. Başka bir ifa­deyle, Wells tarafından XVIII. yüzyıl başlarında verilen isimle, “historical geography” şeklinde İngi­lizce literatüre giren “tarihi coğrafya”, kısa sürede diğer dillere de geçerek yaygın bir kabul görmüştür. Ülkemizde literatüre biraz gecikmeli de olsa, XIX. yüzyıl ortalarından sonra giren bu isim, bir süre o dönemin imlasıyla “coğrafya-yı tarihi” şeklinde kullanılmış, zamanla dildeki değişmelere bağlı bir şekilde “tarihi coğrafya (bazen tarihsel coğrafya)” adıyla kabul görerek yaygınlaşmıştır.