TARİHİ COĞRAFYA - Deneme Sınavı - 10

Coğrafi çalışmalarda dağılış genellikle üç şekilde verilir: Yatay (alansal), dikey ve zamanda dağılış.

Coğrafya ‘insan ve doğal ortamın karşılıklı etkileşimini araştıran ve bunu yaparken de özellikle dağılış ilkesini uygulayan’ bir bilimdir.

Coğrafya disiplini için temel nitelikte olan bazı kavramların başlıcaları; konum, mekan, yer, bölge, harita ve değişimdir.

Mekan, içinde yaşayanlar tarafından algılanan ve değerlendirilen düzlemdir, ufuktur. Bir başka ifade ile mekan, insanın bütün faaliyetlerinin gerçekleştirildiği , tüm deneyimlerinin yaşandığı yerdir.

Coğrafya biliminin nerede, nasıl ve ne zaman doğduğunu ve doğuşundan bugüne kadar nasıl bir gelişim sürecini izlediğini araştıran bilim dalına ‘coğrafya tarihi’ denilmektedir.

Amasyalı Strabon (MÖ. 63-MS. 21), dönemin bilinen dünyasını gezerek ‘tasvirci’ bir yaklaşımla gördüklerini kaydetmiştir.

"Geographike Hyphegesis/Coğrafya Kılavuzu" adlı kitabın yazarı Ptolemaios'tur. Ptolemaios (MS. II. yüzyıl), (İslam literatüründe Batlamyus), uzun süre temel coğrafya eseri kabul edilen ‘Geographike Hyphegesis/Coğrafya Kılavuzu’ adlı kitabında; Dünya’nın tasviri yanında harita yapımı üzerinde de yoğunlaşmıştır.

Paleocoğrafya, günümüzdeki coğrafi ve jeolojik olguların geçmişe yönelik yorumlanmasına dayanır.

Coğrafya disiplini için temel nitelikte olan bazı kavramları açıklamakta büyük fayda bulunmaktadır. Bunların başlıcaları konum, mekan, yer, bölge, harita ve değişimdir.  Coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran, onlardan farklı bir bilim yapan ilkeleri bulunmaktadır ki, bunlar kesinlikle nedensellik veya kıyaslama değildir.  Doğru yanıt E seçeneğidir.

Coğrafi olayın bütünsel açıdan anlaşılmasını sağlamak için coğrafya çalışmalarında olayları incelerken amaca göre mekansal sınıflandırmalar yapılır. Buna göre bölge, seçilen bazı ölçütler açısından belirlenen alan olarak ya da mekansal özellikler açısından bir alanı sınıflama ve sınırlandırma şeklinde tanımlanabilir. Sınıflandırılan ve sınırlandırılan alanlar benzer ve farklılıkların ortaya konulmasında ve mekanın daha kolay anlaşılmasına yardımcı olur. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Harita, yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, belli bir ölçeğe göre küçültülmüş ve az çok yalınlaştırılmış olarak kağıt üzerine aktarılmış izdüşümdür. Mekanı temsil etme yöntemi olan ve mekan üzerindeki unsurları görselleştirme aracı olarak kullanılan harita, dağılış ilkesinin uygulanması bakımından coğrafyanın sıkça kullandığı tekniklerden biridir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Herodothos (MÖ. 485-425), sadece tarih biliminde değil, coğrafya biliminde de ileri bir seviyede idi. Heredothos, o dönemde yerleşilen ve bilinen dünyanın bir tasvirini yaparak; dünyada yaşayan halkların adlarını sayıp, geleneklerini betimleyerek, coğrafî görüşlerden biri olan ‘bölgesel coğrafya’ fikrini ortaya attı. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Eratosthenes (MÖ. 275-195); güneş, güneş sistemi, gezegenler, yıldızlar, dünyanın şekli, hareketleri, boyutları ve dünya üzerindeki yerlerin konumunu belirleyerek haritacılığa zemin hazırlayan ‘matematiki coğrafya’ görüşünü ileri sürüldü. Eratosthenes’in, dünyanın yuvarlaklığına inandığını ve hatta şaşırtan bir kesinlikle dünyanın çevresini (250.000 stadium, bir stadium 158 m olduğuna göre 39.816 km olarak) hesapladığını biliyoruz. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Coğrafya teriminin dilimize girmesi, Osmanlı döneminde bizzat Fatih eliyle gerçekleşmiştir. Onun İstanbul'u fethetmesinden sonra Bizans kütüphanelerinde bulunan birçok eseri çevirttiği bilinmektedir. Fatih, Trabzonlu G. Amirutzes (ö. 1475) ve oğlu Mehmed’den Batlamyus’un ‘Geographike Hyphegesis’ adlı eserini Arapça’ya çevirttirip (Tercüme-i Coğrafya-ı Batlamyus adyla), onun haritalarından da faydalanarak yeni bir dünya haritası çizmesini istemiştir.  Böylece bu eser ile Helenistik bilim mirasının etkileri de Osmanlı coğrafyasına kazandırılmıştır. Dolayısıyla Osmanlılar ilk defa doğrudan klasik İslam coğrafya eserleri dışına çıkarken, ayrıca bu sayede ‘coğrafya’ adı ilk defa Osmanlı bilim literatürüne girmiştir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Coğrafya algısındaki hakim çevreci determinizm, 1920’lerden itibaren yerini “possibilizm”e bırakmıştır. Possibilizm (olasıcılık) çevreci determinizmin kesin yargılarını terk ederek doğal özelliklerin insan faaliyetleri üzerinde bütüncül bir belirleyici etkisi olamayacağını öne sürmüştür. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Paleocoğrafya, çeşitli kaynaklarda coğrafyanın veya jeolojinin bir alt dalı olarak kabul edilmekte
olup bakış açısına göre tarihi coğrafya ile yakın hatta bazen karıştırılan bir konudur. Paleocoğrafya, genel hatlarıyla; jeolojik zamanlardaki fiziki coğrafya araştırmaları şeklinde tanımlanabilir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Bir canlı kalıntısının fosil olarak kabul edilebilmesi için, günümüz coğrafi şartlarından farklı bir dönemde yaşamış olması gerektiği bilinen bir gerçektir. Bu da genellikle Holosen dönem öncesi yani günümüzden 10.000 ve MÖ. 8.000 yılı öncesine karşılık gelmektedir. Bu tarihin aşağı yukarı Neolitik dönem başlangıcına da karşılık gelmesi, durumu biraz daha kuvvetlendirmektedir. Dolayısıyla paleocoğrafyanın araştırdığı dönemin Holosen öncesi dönem olduğunu kabul etmek doğru bir yaklaşım olacaktır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Nedensellik ve kıyaslama, coğrafya dışındaki diğer bilim dallarında da sıklıkla kullanılan ilkelerdir. Dağılış ilkesi ise coğrafyaya özgüdür

Coğrafi çalışmalarda dağılış üç şekilde verilir. Bunlar; yatay, dikey ve zamansal dağılıştır.

Anaksimander, İlk harita yapımcısı ve matematik coğrafyanın kurucusu olarak bilinmektedir.