TARİH METODU

Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler dönemlerinde Türkçe tarih yazıcılığının pek gelişmediği söylenebilir. İbn Bîbî’nin El-Avâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye adlı Farsça mensur (şiir tarzında) eseri, Aksarayî’nin Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr’ı, Niğdeli Kadı Ahmed’in Al-Veled Al-Şefîk’i, Ahmed Eflâkî’nin Menâkıbü’l-Arifîn’i ve dönemin münşeat mecmuâları Osmanlı müverrihlerini de etkilemiş önemli tarih eserleridir. Doğru yanıt “E” şıkkıdır.

Timurîler devrinin en tanınmış tarihçisi ise Zafernâme müellif Şerafeddin Ali Yazdî’dir. Yazdî’nin bu kitabı İdrîs-i Bitlisî’nin eseri Heşt Bihişt’e model olmuştur ki bu da Osmanlı tarihçiliğinde ana damar oluşturmuş bir eserdir. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Klasik dönem Osmanlı tarihçiliğini, çağdaşı örneklerden bağımsız değerlendirmek mümkün değildir. Timurlular, Memlûkler ve Safevîler, tarihçilik alanında Osmanlı tarihçiliği ile belli ölçülerde etkileşimde bulunmuşlardır. Osmanlı tarihçilerinin çağdaşı Batılı tarihçilerden ne ölçüde etkilendikleri sorusu ise on sekizinci yüzyıla kadar pek önem taşımaz. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Osmanlı tarihçiliğinin günümüze ulaşabilen en eski örneği Ahmedî’nin Germiyanoğlu Süleyman Şah için İskendernâme’sine ek olarak 1390’da telif ettiği ve 1403 yılında Yıldırım Bâyezid’in şehzâdelerinden Emir Süleyman’a takdim ettiği Dâstân-ı Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman adlı manzum eseridir. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

Bilinen Tevârih-i Âl-i Osman yazarları arasında ise Âşık Paşa-zâde, Mevlâna Mehmed Neşrî, Oruç b. Âdil, Behiştî Ahmed Sinan Çelebi, Mevlânâ Rûhî Çelebi, Kemâl, Kıvâmî, Mehmed b. Hacı Halil el-Konevî ve Bayatlı Mahmudoğlu Hasan sayılabilir. Doğru yanıt “E” şıkkıdır.

Osmanlı tarih yazıcılığının kroniklerde zikredilen ilk örnekleri günümüze ulaşmamıştır. Günümüze ulaşan en eski tarihlerin kaynak olarak kullandığı Yahşî Fakîh’in Menâkıb-ı Âl-i Osman adlı eserinin bilinen en eski Osmanlı tarihi olduğu düşüncesi hâkim kanaattir. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

Osmanlı tarih yazıcılığının başlangıcı olarak kabul edilen II. Murad devrinden sonra, Fatih dönemi, Osmanlı tarih yazıcılığının kuruluş devri kabul edilmektedir. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

Karamanî Nişancı Mehmed Paşa, Osmanlı’nın kuruluşundan başlayan ilk umûmî tarihin müellifi olarak bu dönemin bir diğer önemli tarihçisidir. Tevârîhü’s-Selâtîni’l-Osmaniyye adlı Arapça eseri “Osmanlı Devleti’nin müstakil ilk tarihi” dir. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

İlk dönem İslâm tarihçiliğinin kaynakları konuları itibariyle dört kategoride toplanmaktadır. Bunlardan birincisi hilkatten başlayarak genellikle Müslüman kavimlerin ve idârelerin tarihlerini ele alan genel tarihlerdir. İkincisi belli bir dönemin, hükümdarın, şehrin vs. tarihini ele alan özel tarihlerdir. Üçüncüsü, tabakât ve biyografi eserleridir. Dördüncüsü de, tarihe yardımcı sayılabilecek ilimlerde kaleme alınmış olan eserlerdir.

Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler dönemlerinde de Türkçe tarih yazıcılığının pek gelişmediği söylenebilir. Bu dönemde din ve hukuk alanında Arapça’nın, sanat ve edebiyât alanında Farsça’nın egemenliği söz konusudur. İbn Bîbî’nin ElAvâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye adlı Farsça mensur (şiir tarzında) eseri, Aksarayî’nin Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr’ı, Niğdeli Kadı Ahmed’in Al-Veled Al-Şefîk’i, Ahmed Eflâkî’nin Menâkıbü’l-Arifîn’i ve dönemin münşeat mecmuâları Osmanlı müverrihlerini de etkilemiş önemli tarih eserleridir

Memlûk tarihçiliğini klasik Arap tarihçiliğinden ayıran unsurların başında ise dil gelmektedir. Klasik Arap tarihçiliği on üçüncü yüzyıla gelinceye değin fasih bir Arapça kullanmakta idi. Memlûk tarihçiliği ise gündelik konuşma dili, yerel lehçe ve hatta şivelere yer vermiştir. Tarihin dili popülerleşmiş, kitleselleşmiştir. Bu tarihin daha geniş halk kesimlerine hitap etmeye başladığının göstergesidir. Memlûk tarihçiliğini klasik Arap tarihçiliğinden ayıran bir başka unsur da bu tarihçilik ekolünde klasik Arap tarihçiliğinde çok az görülen anekdotlara, “el-acâ’ib vel-garâ’ib” adı altındaki ilgi çekici şeylere çokça yer verilmesidir. Bu, anlatıma canlılık kattığı gibi, toplumsal ve kültürel hayata dair son derece zengin bilgilerin tarih eserlerinde yer alması sonucunu vermiştir.

Gazavatnâme üst başlığı altında toplanabilecek eserlerin birbirinden küçük farklarla tefrik edilebilen versiyonları vardır. Düşmanın yenilgisi ile sonuçlanan askerî başarıların anlatıldığı gazavatnâmeler zafernâme olarak adlandırılır. Bir şehrin veya bir kalenin ele geçirilmesini hikâye eden eserler ise fetihnâme olarak tanımlanır. Bir dizi fethi içeren bir seferin hikâyesini anlatan fetihnâmelere ise sefernâme denilir

Osmanlı tarih yazımının ilk derleme ürünleri 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra çıkmıştır. Bu eserlerin yazılması ile devletin varoluş mücadelesi vermesi arasında bir ilişki olduğu kabul edilmektedir. Bu eserlerde öncelikle yaşanan çöküşü açıklama gâyesi hissedilmektedir. İlk Osmanlı sultanlarının dînî hassâsiyetleri ve dervişlere gösterdikleri ihtimâmı öven bu metinlerde, Fetret Devri’ni getiren hadiselerin I. Bâyezid ve diğer devlet yöneticilerinin aynı hassâsiyet ve ihtimâmı göstermemelerinin bir sonucu olduğu değerlendirmesi yapılmaktadır. Çöküşün meydana getirdiği hayal kırıklığı içinde, mevcut askerî ve siyâsî tehdide karşı tarihsel varlıklarını ortaya koyma ve geleceğe dair iddialarına tarihsel dayanaklar arama, ilk Osmanlı tarih yazarlarının başlıca gâyesidir

Bu eserler bir ortak özelliği, farklı hadiselerle son bulsalar da hepsinin Süleyman Şah’ın Anadolu’ya gelişiyle başlamasıdır.

Tursun Bey’in Fatih Sultan Mehmed’in gazâ ve fetihlerini ele alan Tarih-i Ebu’l-Feth adlı eseri, mensur vekayinâme türünün ilk örneği olarak dönemin bir diğer önemli tarihidir. İstanbul’un fethi sonrasında çok sayıda seferlere katılmış, devlet bürokrasisinde görev almış ve defterdarlık vazifesine kadar yükselmiş olan Tursun Bey, II. Bâyezid’in saltanatı döneminde emekli bir devlet adamı olarak yazdığı bu eserde genel bir Osmanlı Tarihi vücûda getirmemiş, yalnızca bir padişah (II. Mehmet) devrindeki olayları anlatmıştır. O devri idrak etmiş olan müellif, eserine Fatih Sultan Mehmet’in ilk defa tahta çıktığı 1444’ten başlamış ve II. Bâyezid’in saltanatının ilk yedi yılını da kapsayacak şekilde 1488 yılına kadar gelmiştir. Girişte Padişahlık ve saltanat kurumu ile ilgili bilgiler verilmiştir. Asıl metinde ise, maliye bürokrasisinden gelen bir tarihçi olan Tursun Bey, ağırlıklı olarak Fatih Sultan Mehmed’in askerî faaliyetleri üzerinde durur. Arapça ve Farsça karışımı ağır bir dille telif edilmiş ve yarı manzum tarzda süslü bir nesirle yazılmış olması, müellifin İran tarih yazıcılığından etkilendiğinin göstergesidir.

Selimnameler, I. Selim'in sarsılan "İdeal Müslüman Hükümdar" imajını düzeltmek üzere, onun hayatının ve başarılarının anlatıldığı ve 16. yüzyılda yazılan, ancak çoğunluğu oğlu Kanun Sultan Süleyman tarafından yazdırılan eserlerdir.

ânî-zâde’den sonra, 1825’te, kariyerini ilmiye sınıfında yapan Sahhaflar Şeyhizâde Mehmed Es’ad Efendi vakanüvislik görevine getirilmiş ve vefâtına kadar da bu vazifede kalmıştır. Müverrih, vakanüvislik hizmeti boyunca çeşitli bürokratik görevler de üstlenmiştir. Yeniçeriliğin kaldırıldığı (Vaka-i Hayriye) bir zaman diliminde bu vazifeyi deruhte etmesi, müverrihin Osmanlı tarihinde gerçekten de büyük bir kırılma teşkil eden bu hadise üzerine Üss-i Zafer’ini yazmasına neden olmuştur. II. Mahmud’un isteği üzerine yazılan bu eser 1821-1826 yılları arasındaki hadiseleri ihtivâ eder ve konunun ehemmiyeti dolayısıyla çokça basılmış ve başka dillere de tercüme edilmiştir.

Bu dönemde çok sayıda Osmanlı tarihçisi tarafından yabancı dilde tarihler kaleme alınmıştır. Bu müellifler arasında Mahmud Raif Efendi, Gabriel Narodunkyan Efendi, Mahmud Muhtar Paşa, Mizancı Murad Bey, Aristarchi Bey sayılabilir. Avrupa dillerinde tarih yazımındaki bu hızlı artış Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı ile ilişkilerindeki yeni durumun doğal sonucudur. Bunlar akademik tetkikler olmaktan öte, öncelikle imparatorluğu Avrupa’ya tanıtma maksadıyla yazılmışlardır.