TARİH METODU

Destansı söylemleri bir tarafa bırakacak olursak, Hunlar hakkındaki ilk somut bilgi M.Ö. 318 tarihini taşımaktadır; Kuzey Sansi’de geçen bir savaşta Hunların adı geçmektedir. Bu tarihte Hunların (kayıtlarda Hiung-nu olarak geçmektedir) büyük bir güç kazandıkları anlaşılmaktadır. Göçebeler ancak Çinlilerin kendileri ile ilgilendikleri ölçüde kayıtlara geçmişlerdir. Çinliler, askerî güce sahip olan göçebe kavimlerin vurucu güçlerini birbirleriyle olan mücadelelerinde kullanmışlar ve böyle dönemlere ait bilgileri de ayrıntılı olarak kaydetmişlerdir. Ancak, Türklerin zayıfladığı ve artık kendilerini ilgilendirmeyecek durumda oldukları zamana ait bilgiler ise Çin kaynaklarında oldukça sınırlıdır. Doğru cevap B’dir.

Türk yazıtlarının en eskileri Yenisey’de bulunanlardır. Yenisey yazıtları Orhon alfabesiyle yazılmıştı. Üzerlerinde kesin tarih olmamakla birlikte, Orhon yazıtlarından daha eski oldukları, VII. yüzyılda yazıldıkları tahmin edilmektedir. Yenisey’de o dönemde Kırgızlar yaşıyorlardı. Bilim adamları, Çin kaynaklarındaki bilgilere de dayanarak bu yazıtların Kırgızlara ait olduğu kanaatine varmışlardır. Yazıtlarda Kırgızların hayat hikâyelerine yer verilmesi ve Kırgızların kullandığı hayvan takviminin kullanılması da bu görüşü kuvvetlendirmektedir. Tarihî bilgiler içermese de, bu yazıtlar eski Türk boylarının yaşayışlarından bahsetmesi bakımından önemlidir. Doğru cevap A’dır.

Orhon Yazıtları XIX. yüzyılın sonunda keşfolunmuş olup Türk dilinde yazılmış en eski kaynaklardandır. Tonyukuk yazıtı 720-25 yılları arasında dikilmiştir. Burada II. Gök-Türk Kağanlığının komutanı ve devlet adamı Tonyukuk’un yaptığı işler kendi ağzından anlatılmaktadır. Diğer iki yazıttan Kül Tigin yazıtı 732 yılında, Bilge Kağan yazıtı ise 735 yılında dikilmiştir. Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında I. Gök-Türk Kağanlığı genel hatlarıyla özetlendikten sonra, esaret dönemi (630-80) ve II. GökTürk Kağanlığı ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Doğru cevap C’dir.

Uygur Yazıtları:

Şine-Usu Yazıtı: Orhun-Selenga nehirleri arasındaki Şine-Usu gölü yakınında, Uygur Kağanlığına ait bir kitabe bulunmuştur. Bu yazıt “Teñride Bolmış İl İtmiş Bilge Kağan” adına dikilmiş ve Gök-Türk harfleriyle yazılmıştır. Yazıtın Moyun Çur Kağan’a (746-753) ait olduğu tahmin edilmektedir. VIII. yüzyılda dikilmiştir. Yazıtta Türk boyları arasındaki mücadelelerden söz edilmektedir. Tarduş, Töles ve Kırgız kavimlerinden de bahsedilmekte, Uygur hanının Çikler üzerine yürümesi ve Basmıllarla mücadelesi anlatılmaktadır. Kara Balgasun Yazıtı: Gök-Türk alfabesiyle yazılan diğer bir yazıt Uygurların ilk hükümet merkezi olan kuzeydeki Kara Balgasun’da bulunmuştur. Türkçe, Çince, Soğdça olarak üç dilde yazılan bu yazıt, başlangıçtan IX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Uygur tarihini konu alır. Ay Tengride Kut Bulmuş Alp Bilge Kağan (808-821) adına dikilmiştir. Yazıtın Türkçe olan kısmı çok tahrip olunmuştur. Sadece bazı kelimeler okunmaktadır. Soğdça olan yüzü ise çok fazla silinmiştir. Sadece Çince kısmı sağlam kalmıştır. Doğru cevap D’dir.

Plano Carpini, Moğolların dini hakkında bilgi edinmesi ve onları Hıristiyanlığa davet etmek üzere Papa tarafından Moğol ülkesine gönderilmişti. Carpini, Kiev, Dniyeper, Don, Volga yolunu takip ederek 1246’da Altın Orda başkenti olan Saray’a ulaşmıştır. Batu Han onu uzun bir yolculuğa çıkararak Moğolistan’daki Karakurum’a göndermiştir. Seyahatnamesinde bozkır hayatı, Moğol gelenek ve inançları, Moğolların Ruslarla ilişkileri konusunda önemli bilgiler vermiştir. Doğru cevap E’dir.

Altın Orda döneminden günümüze kadar gelebilen en önemli eser, 1550’de Ötemiş Hacı’nın yazdığı Tarih-i Dost Sultan adlı kitaptır. Ötemiş Hacı, Cengiz Han’ın torunlarının hizmetinde bulunmuş, eğitimli bir kişiydi. Çağatay Türkçesiyle yazılan eser, Cengiz Han’dan XIV. yüzyılın sonuna kadar olan olayları içermektedir. Doğru cevap A’dır.

Bitik: Mektup, yazılmış şey. Eski Türkçede bitimek, yazmak; bitikçi ise kâtip anlamında kullanılırdı. Doğru cevap D’dir.

Hive’de tarih yazıcılığı Ebulgazi Bahadır Han’ın (1603-1663) Şecere-i Türk adlı kitabıyla başlar. Ebulgazi, Harezm’deki Şeybanî hanları soyundandır. Tarihi olaylar, destanlar ve hatıralarla karışık olan bu eserin bir özelliği de açık bir Çağatay Türkçesiyle yazılmış olmasıdır. Doğru cevap B’dir.

Orta Asya’da modern tarihçiliğin gelişmesi asıl Sovyet döneminde oldu. Komünist parti tarihçiliğin gelişmesini çok önemli görüyordu. Devlet teşviki sonucunda yavaş da olsa, Orta Asya kökenli tarihçiler yetişmeye başladı. Orta Asya’nın eski ve orta çağlarını araştıran tarihçiler, söz konusu dönemlerin aydınlanmasına önemli katkılar sağladılar. Sovyet öncesinde bu dönemler çok az çalışılmıştı. Farsça ve Çağatayca yazılmış eserlerin çevirileri yayınlandı, para bilimi (numizmatik) ve arkeoloji konusunda önemli araştırmalar ortaya konuldu. Orta Asya’da milli tarih fikri Sovyet döneminde, 1924’te Orta Asya sınırlarının “milli” esaslara göre şekillendirilmesinden sonra ortaya çıkmaya başladı. II. Dünya Savaşı yıllarında Sovyetler Birliği’nde tarih yazımında yeni bir eğilim gelişti. Rus halkına vatanseverlik ruhu aşılamak için geçmişteki Rus kahramanları canlandırıldı. Savaştan sonra bu eğilim Orta Asya tarihçilerine de yayıldı. Her bir cumhuriyette geçmişten bazı şahsiyetler seçilerek yüceltildi. Yalnız, bunların Ruslara karşı savaşmamış olması gerekiyordu. Türklere, Polonyalılara veya Rusların geleneksel düşmanı olan başka milletlere karşı savaşmış olan kahramanlar tercih edildi. Özbekistan için Timur bu projeye uygun düşüyordu. Onun Osmanlı Türklerine karşı olan zaferi abartıldı ve daima gündemde tutuldu. Orta Asya Türklerinin ortak edebi dili olan Çağatayca “eski Özbek dili” olarak adlandırıldı. Görüldüğü üzere yanlış verilen bilgi E şıkkındadır.

XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başında Rusya Türklerinin en önemli fikir hareketi olan Ceditçilik, farklı dönemlerde ilim adamlarınca farklı farklı algılanmıştır. Kırımlı İsmail Gaspıralı’nın önderliğinde eğitim reformu hareketi olarak başlayan bu hareket giderek sosyal hayatın her cephesindeki (kadınların özgürleştirilmesi, siyasi modernleşme, soy bilincinin yükselmesi) reform gayretleri şeklinde gelişmiştir. Doğru cevap B’dir.