TARİH METODU

Sorunun cevabı kitabın 87-88. sayfalarında yer almaktadır.

Ortaçağ İslâm dünyasındaki yer adları ve yerleşim yerleriyle ilgili başlıca sorunlar için Yâkût el-Hamevî (öl. 1229) tarafından ansiklopedik bir tarzda kaleme alınan Mu’cemu’l-buldân isimli esere müracaat etmek gerekecektir.

Toponomi yer adları bilimidir.

Onomastik dilbilimin şahıs adlarını inceleyen dalıdır.

Ortaçağ tarihi araştırmacıları için Arap şahıs adlarının tespitinde kullanılabilecek temel bir çalışma Leone Caetani tarafından yayınlanmıştır.

Takvîm-i Hânî İlhanlı hükümdarı Gazan Han (1295-1304) zamanında güneş esasına dayanan ve daha çok malî alanda kullanılmak üzere ihdas edilmiş bir takvimdir.

Hükümdarların şecereleri, tahtta kaldıkları yılların, kullandıkları isim, unvan ve künyelerin tespiti ve hanedan üyeleri arasındaki akrabalık ilişkileriyle ilgili araştırma yapmak isteyenlerin Jeneoloji kitaplarına bakmaları gerekir.

“Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu” adlı eser Faik Reşit Unat'a aittir.

Dîvânu Lugati’t-Türk Kaşgarlı Mahmûd tarafından kaleme alınan eserdir.

Devletler ve Hanedanlar Yılmaz Öztuna’nın eserlerinden biridir.

Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, (İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya, ve Bibliyografya Lugati), I-XIII, İstanbul 1940-1988 (= İA): Leiden’de yayınlanan Encyclopaedia of Islam esas alınarak Dr. Adnan Adıvar başkanlığında bir heyet tarafından yayınlanmaya başlanan bu eser, İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili Türkiye’de yayınlanan ilk büyük ansiklopedidir.

Türkçe’nin Ortaçağ tarihi araştırmaları açısından en eski ve en mühim tarihî sözlüğü Kaşgarlı Mahmûd tarafından kaleme alınan Dîvânu Lugati’t-Türk’tür.

Orta Asya Türk tarihinini konu alan giriş niteliğindeki çalışmaları da burada zikretmek faydalı olacaktır: W. Barthold, “Turks”, EI, IV, s. 900-908; İbrahim Kafesoğ- lu, “Türkler”, İA, XII/2, s. 142-280; Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946 (üçüncü baskı: İstanbul 1981); Denis Sinor, Introduction à l’étude de l’Eurasie Centrale, Wiesbaden 1963; K. H. Menges, The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden 1968; László Rásonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971; Annemarie von Gabain, Einführung in die Zentralasienkunde, Darmstadt 1979; A. Rona-Tas, An Introduction to Turcology, Szeged 1991; Wolfgang-Ekkehard Scharlipp, Die frühen Türken in Zentralasien: Eine Einführung in ihre Geschichte und Kultur, Darmstadt 1992; Peter B. Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Wiesbaden 1992 (Türkçe terc. Osman Karatay, Türk Halkları Tarihine Giriş, Ankara 2002).

Etimolojik sözlükler özellikle Ortaçağ devletlerinde kullanılan unvan ve ıstılahların kökeni ve tarihî gelişiminin ortaya konulabilmesi açısından büyük önem taşı- maktadır. Türkçenin Ortaçağ tarihi araştırmacıları tarafından kullanılabilecek başlıca etimolojik sözlükleri arasında şunlar sayılabilir: Martti Räsänen, Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki 1969; II: Wortregister, haz. István Keckskeméti, Helsinki 1971; Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972; V. M. Nadelyaev - D. M. Nasilov - E. R. Tanişev - A. M. fiçerbak, Drevnetürkskiy slovar’, Leningrad 1969; E. V. Sevortyan, Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı glasnıye, I-VII, Moskova 1974 - (bu eser müellifin vefatından sonra talebeleri tarafından devam ettirilmiştir); Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999.

Arapça sözlükler özellikle tarihî ve edebî metinlerde geçen unvan ve ıstılahların tespiti ve doğru anlaşılabilmesi açısından Ortaçağ araştırmacılarının en sık başvurduğu eserler arasında yer almaktadır. Araştırmalarda başvurulabilecek tarihî ve modern Arapça sözlükler arasında şunlar zikredilebilir: Mecdu’d-dîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya’kûb Fîrûzâbâdî (1329-1413), Kâmûsu’l-muhît, Beyrut 1406/1986. Bu eser Ahmed Asım Cenânîoğlu tarafından 1805- 1810 yıllarında Osmanlıca’ya tercüme edilmiştir: el-Okyânûsu’l-basît fî tercumeti’lKâmûsi’l-muhît, (Osmanlıca terc. Ahmed Asım Cenânîoğlu), İstanbul 1230- 1234/1815-1818 (ikinci baskı: I-III, İstanbul 1268-1272/1852-1855; üçüncü baskı, IIV, İstanbul 1304-1317/1886-1899). Hüseyin Atay-İbrahim Atay-Mustafa Atay, Arapça-Türkçe Büyük Lûgat, I-III, Ankara 1964-1981; William Lane, An Arabic English Lexicon, I-VIII, London 1863- 1893; R. Dozy, Suplement aux dictionaires arabes, I-II, Leiden 1927.

Ortaçağ İslâm dünyasındaki yer adları ve yerleşim yerleriyle ilgili başlıca sorunlar için Yâkût el-Hamevî (öl. 1229) tarafından ansiklopedik bir tarzda kaleme alınan Mu’cemu’l-buldân isimli esere müracaat etmek gerekecektir: Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l-buldân, I-V, neşr. F. Wüstenfeld, Leipzig 1866-1973. Eser, özellikle İslâm coğrafyasına ait yer adlarının doğru okunuşunun tespiti açısından son derece kıymetlidir. Yer adlarıyla ilgili Ebû Ubeyd ‘Abdullâh b. ‘Abdu’l-’Azîz el-Bekrî (öl. 1094) tarafından kaleme alınan Kitâbu Mu’cemi me’sta’cem isimli eser de son derece faydalıdır: Kitâbu Mu’cemi me’sta’cem, I-II, neşr. F. Wüstenfeld, GöttingenParis 1876-1877 (Eserin ikinci bir neşri Mustafa Sakka tarafından yapılmıştır, I-IV, Kahire 1364-1371/1945-1951).

Her alanda olduğu gibi Ortaçağ alanında da bir araştırmacının, her şeyden önce Ortaçağ tarihi araştırmalarının başlıca sorunları ve bu sorunların aşılmasında kullanılacak kaynak türleri ve metodlar hakkında bilgi sahibi olması gerekmektedir. Ortaçağ tarihi araştırmalarının başlıca sorunları, araştırmalarda kullanılacak metod ve kaynaklar Jean Sauvaget, Cl. Cahen, Zeki Velidi Togan ve Yusuf Ziya Kavakçı gibi araştırmacılar tarafından incelenmiştir.

Türkçe’nin Ortaçağ tarihi araştırmaları açısından en eski ve en mühim tarihî sözlüğü Kaşgarlı Mahmûd tarafından kaleme alınan Dîvânu Lugati’t-Türk’tür.

Ortaçağ İslâm dünyasındaki yer adları ve yerleşim yerleriyle ilgili en önemli müracaat kaynağı Yâkût el-Hamevî tarafından kaleme alınan Mu‘cemu’l-buldân isimli eserdir.

Tarih, zaman tespiti ve kronolojik hesaplar, Ortaçağ tarihi araştırmacılarının en çok karşılaştığı güçlükler arasında yer almaktadır. Ortaçağ İslâm dünyasında kaynak ve vesikalarda genellikle hicrî takvim kullanılmıştır. Hicrî takvimin miladî takvime çevirilmesi esnasında zaman zaman hatalar ortaya çıkabilmektedir. Bu tür hataları en aza indirebilmek için, araştırmacıların ayrıntılı çevirme kılavuzlarına başvurmaları gerekmektedir. İslâm dünyasında hicrî takvimin yanı sıra, Selçuklular zamanında Takvîm-i Celâlî ya da Takvîm-i Melikî, İlhanlılar zamanında ise Takvîm-i Hânî isimli takvimler kullanılmıştır. Yine Ortaçağ İslâm dünyasında, Moğol istilâsından sonra zaman zaman On İki Hayvanlı Türk Takvimi’nin de kullanıldığı görülmektedir.