TARİH METODU

Ortaçağ tarihi araştırmalarının başlıca sorunları, araştırmalarda kullanılacak metod ve kaynaklar Jean Sauvaget ve Cl. Cahen tarafından hazırlanan genel nitelikli şu iki çalışmada incelenmiştir: J. Sauvaget, Introduction to the History of the Muslim East, ed. Cl. Cahen, Los Angeles 1965 (Farsça tercümesi: Medhal-i târîh-i şark-i islâmî, Farsça terc. Nûfl Aferîn Ensârî, Tahran 1366/1987); Cl. Cahen, Introduction a l’histoire du Monde Musulman Médiéval VIIe XVe siècle, Paris 1982 (Farsça tercümesi: Der-âmed-i ber-târîhi islâm der-kurûn-i vustâ, Farsça terc. Esedullâh ‘Alevî, Meflhed 1370/1991). Bu konudaki Türkçe çalışmalar arasında ise şu iki eser zikredilebilir: Z. V. Togan, Tarihte Usûl, İstanbul 1985; Yusuf Ziya Kavakçı, İslâm Araştırmalarında Usul, Ankara 1982.

Dünyada islami yazmaların bulunduğu kütüphaneler ve bu kütüphanelerin yazma kataloglarına giriş niteliğinde çalışma World Survey Of Islamıc Manuscripts, (ed. Geoffrey Roper) İslam dünyası ile ilgili batı dillerinde yayınlanan araştırmaların künyesi şu çalışmada toplanmıştır: Index Islamıcus. Bibliography Of Islamic Central Asia bu eser bir Rus neşriyatı olarak Yuri Bregel tarafından hazırlanan orta asya tarihi ile ilgili araştırmaları kapsayan bir eserdir.

Encyclopaedia of Islam, I-IV, Leiden 1913-1934; Supplement, Leiden 1938 (= EI): Avrupalı oryantalistler tarafından İngilizce, Fransızca ve Almanca olmak üzere üç farklı dilde yayınlanmıştır. İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili dünyadaki ilk büyük modern ansiklopedidir. Encyclopaedia Iranica, İran coğrafyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili bilgileri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar on beş cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Bozorg-i İslâmî ve Dânişnâme-yi Cihân-i İslâm,islâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili diğer ansiklopedilerdir. Index Islamıcus, İslam dünyası ile ilgili batı dillerinde yayınlanan araştırmaların künyesinin toplandığı çalışmadır.

Ortaçağ tarihi ile ilgili verilen başlıca jeneolojik eserler veren araştırmacılar ve eserleri; Halil Edhem[Eldem], Düvel-i İslâmiyye, İstanbul 1927 (bu eser esasen önceki eserin gözden geçirilmiş ilâveli tercümesi durumundadır); Eduard von Zambaur, Manuel de généalo- gie et de chronologie pour l’histoire de l’Islam, Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, I-V, Ankara 1989-1991 (Ankara 1996).

Türkçe Şahıs adları hakkındaki temel çalışma Macar asıllı Türkolog László Rásonyi (1899-1984) tarafından başlatılmışsa da, araştırmacının ömrü bu dev çalışmayı tamamlamaya ve yayınlamaya yetmemiştir. L. Rásonyi’nin çalışmasının kısa bir indeksi, onun vefatından sonra meslekdaşı Imre Baski tarafından yayınlanmıştır: I. Baski, A Preliminary Index to Rásonyi’s Onomasticon Turcicum, Budapest 1986. Rásonyi’nin çalışmasını devam ettirerek tamamlayan Imre Baski, bu dev eseri nihayet 2007 yılında yayınlamaya muvaffak olmuştur: L. Rásonyi - I. Baski, Onomasticon Turcicum: Turkic Personal Names, I-II, Bloomington 2007.

Tarih araştırmalarında yer adlarının doğru bir şekilde tespiti büyük önem taşımaktadır. Ortaçağ kaynaklarında zikredilen yer adlarının doğru okunuşunun ve bu- günkü yerlerinin tespiti, gerek Arap alfabesinin yapısı, gerekse yer adlarının zamanla değişikliğe uğraması veya tamamen yok olması nedeniyle oldukça güçtür. Bu durumda araştırmacıların toponomi (yer adları bilimi) çalışmalarına müracaat etmeleri ya da yer adlarıyla ilgili ayrıntılı el kitaplarından istifade etmeleri gerekmektedir.

Türkler hakkında Bizans kaynaklarında yeralan kayıtlar Gyula Moravcsik tarafından iki ciltlik bir eserde toplanmıştır: Byzantinoturcica, I: Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker, II: Sprachreste der Türkvölker in den byzantinischen Quellen, Budapest 1942-1943 (ikinci baskı: Berlin 1958; üçüncü baskı: Leiden 1983). W. Barthold, orta Asya Türk tarihinini konu alan giriş niteliğindeki çalışması Turks’dır. Diğer araştırmacılar Bizans tarih araştırmalarında Bizans kaynaklarının umumi tasviri ve giriş niteliğinde eserler vermişlerdir.

Arap şahıs adları için L. Caetani ve G. Gabrieli, İran şahıs adları için Ferdinand Justi, M. Mayrhofer, ‘Abdu’l-Kerîm Bihniyâ, Türkçe şahıs adları için ise László Rásonyi ve Imre Baski.

Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, Encyclopaedia of Islam esas alınarak Dr. Adnan Adıvar başkanlığında bir heyet tarafından yayınlanmaya başlanan İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili Türkiye’de yayınlanan ilk büyük ansiklopedidir. Türk Ansiklopedisi, ağırlıklı olarak Türk dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Encyclopaedia of Islam, I-IV, Leiden 1913-1934; Supplement, Leiden 1938 (= EI): Avrupalı oryantalistler tarafından İngilizce, Fransızca ve Almanca olmak üzere üç farklı dilde yayınlanmıştır. İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili dünyadaki ilk büyük modern ansiklopedidir.

Türkçe’nin Ortaçağ tarihi araştırmaları açısından en eski ve en mühim tarihi sözlüğü Kaşgarlı Mahmûd tarafından kaleme alınan Dîvânu Lugati’t-Türk’tür. Takriben 1073 yılında Bagdâd’da kaleme alınan eser, sadece Türk dilinin değil aynı zamanda Türk kültürünün de en önemli kaynağı durumundadır.

Ortaçağ tarihi araştırmalarının başlıca sorunları, araştırmalarda kullanılacak metod ve kaynaklar Jean Sauvaget ve Cl. Cahen tarafından hazırlanan genel nitelikli şu iki çalışmada incelenmiştir: J. Sauvaget, Introduction to the History of theMuslim East, ed. Cl. Cahen, Los Angeles 1965 (Farsça tercümesi: Medhal-i târîh-işark-i İslâmî, Farsça terc. Nûş Aferîn Ensârî, Tahran 1366/1987); Cl. Cahen, Introduction a l’histoire du Monde Musulman Médiéval VIIe XVe siècle, Paris 1982(Farsça tercümesi: Der-âmed-i ber-târîh-i İslâm der-kurûn-i vustâ, Farsça terc.Esedullâh ‘Alevî, Meşhed 1370/1991).

Orta Asya tarihini bir bütün olarak ele alan şu çalışmalar da faydalıdır: R. Grousset, L’empire des steppes: Attila, Gengis-khan, Tamerlan, Paris 1939 (İngilizcesi: The Empire of the Steppes: A history of Central Asia, New Brunswick 1970; Türkçesi: Bozkır İmparatorluğu: Attila-Cengiz Han-Timur, Türkçe terc. Reşat Uzmen, İstanbul 1993; K. Jettmar - H. W. Haussig - B. Spuler - L. Petech, Geschichte Mittelasiens, Leiden 1966 (bu eser içerisinde bilhassa B. Spuler tarafından kaleme alınan “Geschichte Mittelasiens seit dem Auftreten der Türken”, s. 123-310); S. G. Klja_tornyj - T. I. Sultanov, Staaten und Völker in den Steppen Eurasiens. Altertumund Mittelalter, Almanca terc. Reinhold Schletzer, Berlin 2006.

Türkler hakkında Bizans kaynaklarında yer alan kayıtlar Gyula Moravcsik tarafından iki ciltlik bir eserde toplanmıştır: Byzantinoturcica, I: Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker, II: Sprachreste der Türkvölker in den byzantinischen Quellen, Budapest 1942-1943 (ikinci baskı: Berlin 1958; üçüncü baskı: Leiden 1983).

Doğu dünyası ile ilgili bibliyografyaların bibliyografyası niteliğindeki şu çalışmaya müracaat edilebilir: Theodore Besterman, A World Bibliography of Oriental Bibliographies, (Yayınlayan: J. D. Pearson), Totowa 1975.

Ortaçağ tarihi ve kaynaklarıyla ilgili sınırlı bir bibliyografya denemesi şu iki çalışmada bulunabilir: Akdes Nimet Kurat, Ortazaman Tarihi İçin Kısa Bir Bibliografya, İstanbul 1934; Ortaçağ Türk Tarihinin Ana Kaynakları, ed. Altan Çetin, Ankara 2008.

Dünyada İslâmî yazmaların bulunduğu kütüphaneler ve bu kütüphanelerin yazma kataloglarına giriş niteliğindeki şu çalışma zikredilebilir: Word Survey of Islamic Manuscripts.

Ortaçağ’da yaşamış müellifler ve bu müellifler tarafından kaleme alınan eserlerin isimlerinin tespiti, Ortaçağ tarihi araştırmalarında karşılaşılan en önemli güçlüklerden biridir. Araştırmacıların bu meselenin çözümünde bazı bibliyografik eserlere müracaat etmeleri gerekmektedir. Bu konuda müracaat edilebilecek başlıca eser-ler arasında şunları saymak mümkündür: İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist fî ahbâri’l-’ule-mâ’i’l-musannifîn min el-kudemâ’ ve’l-muhdesîn ve esmâ’i kutubihim, neşr. Güs-tav Şügel, Leipzig 1872; Kâtip Çelebi (Hâcı Halîfe), Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-ku-tub ve’l-funûn, I-II, (Neşreden: Kilisli Muallim Rıfat - fierefeddin Yaltkaya), İstan-bul 1941-1943; Bağdadlı İsmail Paşa, İzâhu’l-meknûn fî’z-zeyl ‘alâ keşfi’z-zunûn‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, (Neşreden: Kilisli Muallim Rıfat - fierefeddin Yaltka-ya), İstanbul 1945-1947; Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyetu’l-’ârifînesmâ’u’l-mu’elli-fîn ve âsâru’l-musannifîn, (neşr. Kilisli Muallim Rıfat - İbnu’l-Emin Mahmud Ke-mal - Avni Aktuç), I-II, İstanbul 1951-1955; Ömer Rizâ Kehhâle, Mu’cemu’l-mu’el-lifin: Terâcimu musennifi’l-kutubi’l-’Arabiyye, I-XV, Dimaşk 1376-1381/1957-1961;Hayru’d-dîn ez-Ziriklî, el-A’lâm: Kâmûsu terâcim, I-X, Kahire 1373-1378/1954-1959 (yeni bir yayını: neşr. Zuheyr Fethullah, I-VIII, Beyrut 1984).

Ortaçağ alanında çalışan araştırmacıların, İslâm dünyasının tarihi, coğrafyası, edebiyatı ve kültürü ile ilgili her türlü meselede ilk müracaat etmesi gereken eserler arasındadır. Bu alanda araştırmacıların istifade edebileceği başlıca ansiklopediler şunlardır: Encyclopaedia of Islam, I-IV, Leiden 1913-1934; Supplement, Leiden 1938 (=EI): Avrupalı oryantalistler tarafından İngilizce, Fransızca ve Almanca olmak üzere üç farklı dilde yayınlanmıştır. İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili dünyadaki ilk büyük modern ansiklopedidir. Encyclopaedia of Islam, New edition, I-XI, Leiden 1954-2002 (= EI2): Encyclopaedia of Islam’ın ikinci yayınıdır. Bazı maddeler gözden geçirilerek yeni bilgilerle tekmil edilirken, pek çok madde yeniden kaleme alınmıştır. İngilizce ve Fransızca olarak iki dilde yayınlanmıştır. Encyclopaedia Iranica, New York, 1985 - (= EIr.): İran coğrafyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili bilgileri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar on beş cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran 1367/1988 - (= DMBİ): İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Bugüne kadar on yedi cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir. Bu ansiklopedinin İngilizce tercümesi Encyclopaedia Islamica adıyla yayınlanmaktadır (Leiden 2008 -). Bugüne kadar iki cildi yayınlanmıştır. Tercümesi devam etmektedir. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Teşeyyu’, Tahran 1369/1990 - (= DMT): Şi’a mezhebi ve İran tarihi ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Yayını devam etmektedir. Dânişnâme-yi Cihân-i İslâm, Tahran 1369/1990 -, (= DCİ): İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Bugüne kadar on dört cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir. Dânişnâme-yi edeb-i Fârsî, (ed. Hasan Anûşe), I-VI, Tahran, 1380-1383/2001-2004: İran edebiyatıyla ilişki içerisinde bulunan edip, şair ve yazarların eserlerini ve biyografilerini ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Yukarıda zikredilen ansiklopedilerin yanında Ali Ekber Dehhodâ’nın hacimli ansiklopedik sözlüğü de İran dünyası için vazgeçilmez bir el kitabı niteliğindedir: Lugat-nâme, neşr. Muhammed Mu’în, I-LVI, Tahran 1338/1959 (Eserin pek çok farklı baskısı vardır: neşr. Muhammed Mu’în - Ca’fer fiehîdî, I-XV, Tahran 1372-1373/1993-1994). Yine Bertold Spuler’in editörlüğünde yayınlanan şu külliyat da yer yer Ortaçağ tarihi araştırmaları için faydalıdır: Handbuch der Orientalistik,(ed. B. Spuler), [I: Ägyptoloji; II: Keilschriftforschung und Alte Geschichte Vorde-rasiens; III: Semitistik; IV: Iranistik; V: Altaistik; VI: Geschichte der islamischenLänder; VII: Armenisch und kaukasische Sprachen; VIII: Religion], Leiden-Köln1952-1968. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, (İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya, ve Bibliyografya Lugati), I-XIII, İstanbul 1940-1988 (= İA): Leiden’de yayınlanan Encyclopaedia of Islam esas alınarak Dr. Adnan Adıvar başkanlığında bir heyet tarafından yayınlanmaya başlanan bu eser, İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili Türkiye’de yayınlanan ilk büyük ansiklopedidir. Türk Ansiklopedisi, I-XXXIII, Ankara 1943-1986 (= TA): Ağırlıklı olarak Türk dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988 - (= DİA): İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar kırk cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir.

Hükümdar ve hanedan üyelerinin şecerelerini gösteren jeneoloji kitapları, araştırma alanları her ne olursa olsun, tarihçilerin daima ellerinin altında bulunması gereken eserler arasında yer alır. Araştırmacıların özellikle hükümdarların şecereleri, tahtta kaldıkları yılların, kullandıkları isim, unvan ve künyelerin tespiti ve hanedan üyeleri arasındaki akrabalık ilişkileriyle ilgili jeneoloji kitaplarına başvurmaları gerekmektedir.

Çalışma alanı ve konusu ne olursa olsun, tarih ve zaman tespiti ve kronolojik hesaplar, tarih araştırmacılarının her zaman karşılaştığı başlıca güçlükler arasında yer alırlar. Ortaçağ İslâm dünyasında kaynak ve vesikalarda umumiyetle hicrî takvim kullanılmıştır. Başlangıç olarak Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretini esas alan bu takvimin bugün kullanılan takvime çevrilmesi, Ortaçağ tarihçilerinin daima karşılaştığı sıradan sıkıntılar arasında yer alır. Söz konusu çevirme işlemi zaman kaybının yanı sıra kimi zaman hatalara da sebep olabilmektedir. Bu gibi hataları en aza indirebilmek için, araştırmacıların ayrıntılı çevirme kılavuzlarına başvurmaları kaçınılmazdır. Bu konuda Faik Reşit Unat tarafından hazırlanan Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu(Ankara 1940) isimli eser kullanım güçlüğünden dolayı zaman zaman önemli hatalara sebep olabilmektedir. Yücel Dağlı ve Cumhure Üçer tarafından hazırlanan hicrî tarihleri miladî tarihe çevirme kılavuzu, söz konusu hataları mümkün oldukça azaltması açısından son derece faydalıdır: Y. Dağlı - C. Üçer, Tarih Çevirme Kılavuzu, I-V, Ankara 1997. Ortaçağ İslâm dünyasında, Moğol istilâsından sonra zaman zaman kaynak ve vesikalarda On İki Hayvanlı Türk Takvimi’nin kullanıldığı görülmektedir. Bu du-rum araştırmacılar için bazı sıkıntılara sebep olabilmektedir. Böyle durumlardaaraştırmacıların Osman Turan, Seyyid Hasan Takî-zâde, Louis Bazin, Ebu’l-Fazl Ne-be’î ve Charles Melville’in bu konudaki çalışmalarına müracaat etmeleri gerekir: O.Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Ankara 1941; S. H. Takî-zâde, “Sâl u mâh-ikadîm-i Turkhâ”, Doğumunun 60. Yılı Münasebetiyle Z. V. Togan Armağanı, İs-tanbul 1955, s. 49-38; Pavel Poucha, “Mongolische Miszellen”, CAJ, VII/2, (1962),s. 192-204; Louis Bazin, Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien, Ortaçağ İslâm dünyasında kullanılan kronoloji sistemi ve farklı takvim türleripek çok araştırmada incelenmiştir. Bu konuda şu çalışmalara müracaat etmekmümkündür: Seyyid Hasan Takî-zâde, Gâhşomârî der-İrân-i Kadîm, Tahrân1316/1937; Ebu’l-Fazl Nebe’î, Takvîm u takvim nigârî der-târîh, Meşhed 1365/1986;S. H. Taqizadeh, “Various Eras and Calendars used in the Countries of Islam”,BSOAS, X/1, (1939), s. 107-132; E. Cavaignac, Tarihî Kronolojinin Esasları, İlâve-lerle Türkçe tercümesi: Osman Turan, Ankara 1954; Osman Turan, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihi Takvimler, Ankara 1984.