Osmanlı Tarihi Kaynakları

Osmanlı tarihini genel olarak ele alan ilk eseri Almanca olarak Joseph von Hammer kaleme almıştır. Hammer, 1774’e kadar olan Osmanlı tarihini Avrupa kaynakları ile Osmanlı kaynaklarını bir arada kullanarak yazmıştır. Bu eser Eski (Osmanlıca) ve Yeni Türkçe’ye de çevrilmiştir.

Türkçe’de ilk büyük Osmanlı tarihini İsmail Hakkı Uzunçarşılı ve Enver Ziya Karal, kaleme almışlardır. Kuruluştan 1774’e kadar olan dönem İsmail Hakkı Uzunçarşılı, 1774’ten sonrası ise Enver Ziya Karal tarafından yazılmıştır. Bu eser yazılırken arşiv belgeleri de kullanılmıştır.

Osmanlı Devleti, yeni fethettiği memleketler ile kendi arazisini, toprağın mülkiyet ve tasarruf biçimini ve vergi miktarını tayin ve tespit etmek gayesiyle belirli zamanlarda imparatorluğun çeşitli topraklarına dair istatistikî bilgiler derlemekteydi ki buna “tahrir” denilir. Tahrir defterleri I. Murad devrine (1362-1389) kadar inmektedir. Fakat elimizdeki ilk örnekler II. Murad (1421-1451) devrine ait birkaç defterdir. Fatih devrine (1451-1481) ait 30-40 kadar defter elimizde bulunmaktadır. Defterlerin asıl sayıca çoğaldıkları dönem Kanunî sonrasıdır. Tahrir defterleri bize, bir bölgede yaşayan hane reisi erkeklerinden, bekâr erkeklere, dul kadınlardan, vergiden muaf olanlar ile yaşlı olup vergi veremeyecek durumda olanlara kadar o bölgede yaşayanları tek tek verir. Vergi çeşitlerinin farklılığından Müslüman ve Müslüman olmayanlar bu defterlerde ayrı ayrı kaydedilmiştir. Az da olsa bazı bölgelerde etnik köken de verilmiştir. Ayrıca bu defterlerden kimin ne kadar toprağı olduğundan o köyde hangi ürünün ne kadar üretildiğine kadar birçok şey öğrenilebilir. 

Osmanlılar zamanında özellikle erken dönemlerde Divan-ı Hümayûnda kayıtların tutulduğu yazı çeşididir. Hızlı ve ince kalem ile yazılana divanî kırması adı verilirdi.

Osmanlı Devleti’nde özellikle maliye ile ilgili yazışmalarda kullanılan bir yazı çeşididir.

Türkler tarafından icat edilen, kullanılan ve yaygınlaştırılan Arap harflerinin yazı cinslerinden biridir.

Kanunî’nin tahta geçmesinden sonra Sultan Sülayman’a atfen Süleymânnâmeler olarak adlandırılan tarihler ortaya çıkmıştır. Süleymannâme türünde eser veren önde gelen tarihçiler şunlardır: Matrakçı Nasûh, Bostan Çelebi, Kara Çelebizâde Abdülaziz, Celalzâde Mustafa, Celalzâde Salih Çelebi.

III. Murad döneminde de Osmanlı tarihine dair önemli eserler kaleme alınmıştır. 1563-1600 yılları arasındaki olayları anlatan Mustafa Selanikî (Tarih-i Selanikî) bunlardan biridir. XVI. yüzyılın en önemli müverrihlerinden olan Gelibolulu Mustafa Âli altmışa yakın eser kaleme almıştır. Tarihle ilgili en önemli ve hacimli eseri Künhü’l-ahbâr’dır. Bu eserde yaradılıştan başlanılıp, Peygamberler, İslâm devletleri, Türk kavimleri ve 1595 yılı Ekim’ine kadar Osmanlı tarihi anlatılır.

1599’da vefat eden ünlü Osmanlı fieyhülislâmı Hoca Sadeddin Efendi’nin Ta- cü’tt-Tevârih isimli eserini III. Murad döneminde kaleme alınmıştır. Tacü’tt-Tevârih, Selim devri sonuna kadar gelir. Hoca Sadedin, tarihini yazarken Ahmedî, Aşık- paşazâde, Neşri, Hadidî, İdris-i Bitlisî ve İbn Kemal gibi birçok Osmanlı tarihçisini ve olayların akışına göre çeşitli Timurlu, İranlı ve Arap tarihçiler ile bazı vesikaları ve sözlü malumatı kullanmıştır.

Bu yüzyılın en önemli tarihçilerinden olan Gelibolulu Mustafa Âli, Safevi savaşları sırasında cephede bulunduğu için yakından şahit olduğu hadiseler üzerine iki eser kaleme almıştır. Bunlardan Nusrettnâme, Gürcistan ve fiirvan seferini ihtiva eder. Ayrıca Fursatnâme’de de İran seferlerinin devamını anlatmıştır.

Genç Osman’ın saltanat yılları ve sultanın darbe ile tahtan indirilerek öldürülmesi tarihçiler tarafından kaleme alınmıştır. Mehmed Kilarî (Hâlisî), Zafernâme’de II. Osman’ın Hotin seferini savaşa katılanlardan dinlediklerine göre anlatır. Hüseyin Tugî Çelebi (Hüseyin bin Sefer), Tugî Tarihi diye de bilinen Musibettnâme isimli eserinde esas olarak II. Osman’ın tahta geçişi, faaliyetleri, katledilmesi, I. Musta- fa’nın birkaç aylık saltanat dönemini ve IV. Murad’ın cülûsunu anlatır. Musibetnâme, olayların seyrine göre birkaç defa kaleme alınmıştır. Bostanzâde Yahya’nın Vak’a-i Sulttan Osman Han isimli eseri de II. Osman’ın katledilmesini anlatır.

Karlofça’dan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun toparlanarak Mora’yı fethetmesi ve Prut zaferi çeşitli eserlere konu olmuştur. Hüseyin Ağa’nın Mir’âttü’z-Zafer’i ve Hasan Kürdî’nin Tarih-i Moskov Sene 1122’si 1711 Prut seferi ile ilgili tarihlerdir.

Abdi’nin Abdi Tarihi (Tarih-i Sulttan Mahmud Han ibn Sulttan Mus- ttafa Han) isimli eseri; Destârî Salih’in Desttârî Salih Tarihi (Vaka-i İbrettnümâ/Tarih-i Sefer-i İran) isimli eseri; müellifi hakkında bilgi sahibi olmadığımız Vakıâ-i Takrîri Bin Yüz Kırk Üç de Tahrir Olunmuşdur; yine müellifinin kim olduğu tespit edilemeyen Vak’a-yı Pattrona Halil isimli bir tarih bu devri konu alan eserlerdir.

1787-1792 tarihleri arasında devam eden Osmanlı-Rus-Avusturya savaşıdır. 

On dokuzuncu yüzyılın başları, III. Selim dönemi ve tahttan indirilmesiyle ilgilidirler. 

Osmanlı Devletine büyük darbe indiren Fransa’nın 1798 yılında Mısır’ı işgaliyle ilgili çeşitli tarihler kaleme alınmıştır. Bunların başlıcaları şunlardır: Hasan İzzet Efendi’nin Ziyanâme’si, Mehmed Emin Karahanzâde’nin Tarihçe’si, Mustafa Resmî Efendi’nin Vak’anâme-i Mısır’ı; Abdurrahman bin Hasan Cebertî’nin Arapça Mazharü’tt-Takdîs  bi-Zehâbi  Devletti’l-Fransis’i  ve  Acâibü’l-Âsâr  fî’tt-Terâcim ve’l-Ahbâr’ı, Said Efendi’nin Tarih-i Vasf-ı Cezzâr Ahmed Paşa’sı bu dönemi ele almaktadırlar.

Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması anlatılmaktadır.

Hasoda ağalarından olup, padişahın hususi yazıcısına verilen addır.

Sır kâtiplerinin yazdıkları ruznamelerin yanı sıra hadiseleri günlük olarak kaleme alan başka müelliflere de rastlanılmaktadır. Bu tür eserlere ise ruzmerre adı verilir. 21 Aralık 1754-5 Nisan 1766 tarihleri arasındaki hadiseleri gün gün veren ve yazarı kütüphane kataloğunda Seyyid Hüsnü olarak geçen bir ruzmerre vardır.

Osmanlı elçilerinin elçilik görevlerine dair yazdıkları eserlere “Sefaretnâme” adı verilir. Osmanlı elçileri özellikle 18. yüzyıldan itibaren gittikleri devletlerin askeri gücü, devlet yapısı ve toplum hayatı ile ilgili bilgi toplayıp, gözlemler yaptılar. Elçilerimiz gördüklerini anlatan raporlar hazırlayarak, Osmanlı yönetimine sundular.

Devlet düzenindeki aksaklıkları ve çözüm yollarını göstermek için değişik dönemlerde bazı devlet adamları raporlar kaleme almışlardır. Bunlara genellikle ıslahatnâme, ıslahat risalesi veya ıslahat layihası denilir. Ayrıca nasihatnâme veya siyasetnâme kitapları olarak da bilinirler.