Cumhuriyet Tarihi Kaynakları

Cumhuriyet tarihi ele alınırken ve dönemin kaynakları irdelenirken, geniş bir açıdan değerlendirme yapılmalı ve süreklik ile kopuk tartışmalarına dikkat edilmelidir. Zira her tarihi olayın genellikle kendisinden önceki olayın sonucu ve kendisinden sonrakinin nedeni olduğu gerçeğinden hareketle, Cumhuriyet tarihinin sınırlarının da Osmanlı tarihiyle ve özellikle Osmanlı modernleşmesiyle bağlantılı olduğu unutulmamalıdır. Araştırmacılar bu dönemle ilgili yapacakları araştırmalarında tarihi olayları değerlendirirken, özgün kaynaklar kullanmalı ve bu kaynakları da tarih metoduna uygun incelemeye tabi tutmalıdırlar.

Tarih araştırıcılarının başvurabileceği temel başvuru eserleri ansiklopediler, kronolojiler ve bibliyografyalardır.

Tarih araştırmalarında kullanılacak temel başvuru kaynaklarından biri de kronolojilerdir. Bu kaynak grubu araştırmacılara ve okuyuculara gelişmeleri ve olayları öz bir şekilde oluş sırasına göre verir.

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı, Ankara’da bulunan Cumhuriyet Arşivi; Milli Mücadele, TBMM Hükümeti ve Cumhuriyet dönemine ait arşiv malzemesinin tespit edilmesi, korunması, düzenlenmesi ve değerlendirilmesi konusunda gerekli bilimsel ve teknik çalışmaları yapmak üzere kurulmuştur. Bu arşiv, Cumhuriyet dönemi boyunca çeşitli kurumsal değişiklikler geçirdikten sonra 19 Ekim 1984’te 3056 Sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun uyarınca yeniden oluşturulan Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nün bir dairesi olarak hizmet vermektedir. Arşivde, Milli Mücadele döneminden başlayarak yeni devletin kurulmasına, devletin kurumlarının icraatlarına, yapılan devrimlere, Türk toplumunun çağdaşlaşma yolunda attığı adımlara ve dönemin tarihî, idarî, siyasî, hukukî, iktisadî alanlarına ait belgeler vardır. Özellikle Bakanlar Kurulu Kararları, kararnameler ve politik yaşama ilişkin arşiv malzemesi dikkati çekmektedir. Arşivin kütüphanesinde Düstur, TBMM Tutanakları, Kanunlar Dergisi, Bütçe Kanunları, döneme ait monografik çalışmalar, rapor, tez gibi kaynaklar bulunmaktadır.

Cumhurbaşkanlığı Arşivi'nde Cumhurbaşkanlığı makamının yazışmaları, yabancı devlet başkanlarıyla olan ilişkiler, iç politikaya yönelik gelişmeler, siyasal partiler ve seçimler gibi çok yönlü belge koleksiyonlarının bulunduğu anlaşılmaktadır. Cumhuriyet Tarihi araştırmaları için eşsiz bilgi ve belgeye sahiptir.

Bu arşiv, TBMM Başkanlık Divanı’nın 23 Haziran 1989 tarihli “Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik” kararının 1 Ekim 1989’da Resmi Gazete’de yayınlanmasıyla yeniden yapılandırılmıştır. Bu yönetmeliğin 6. maddesinde, TBMM Arşivi’ne yasama ve yönetim faaliyeti sonucu teşekkül eden arşiv malzemesinin alınacağı belirtilmişti. Buna göre; Kanun dosyaları, Karar dosyaları, Genel Kurul tutanaklarının asılları, denetimle ilgili dosyalar, önergeler, Genel Kurulda muameleden kaldırılan veya reddedilen dosyalar, Kanunlar ve Kararlar Müdürlüğü Kayıt Defteri, Hükümsüz kalan işlere ait dosyalar, Komisyonlar Evrakı, ‹stiklal Mahkemeleri, Yüce Divan (Yassıada) ile Divan-ı Ali dosyaları arşiv malzemesi olarak kabul edilip muhafaza edilecekti. Ayrıca kapalı oturum tutanakları, istiklal madalyası defteri, TBMM Başkanlığı Özel Kalem Müdürlüğü ile Başkanlık Divanı dosya ve evrakı ve Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan üyeleri ile Yasama Meclisleri üyelerine ait özlük dosyaları arşive alınacaktı. Görüldüğü gibi bu arşiv, yasama çalışmalarına ait belgeleri içermesi nedeniyle Cumhuriyet döneminin demokratikleşme tarihi başta olmak üzere, siyasi, sosyal ve kültürel gelişimine ayna tutmaktadır.

Nutuk incelendiğinde; Milli Mücadele’nin örgütlenmesine, iç politika olaylarına, Mecliste Birinci ve İkinci grup çatışmasına, diplomasi ve dış politika olaylarına, askeri tarihe, İstanbul ve TBMM Hükümetlerinin ilişkilerine, ayaklanmalara, düşman işgallerine, lojistik sorunlara, görüşme ve yazışmalara, miting ve kongrelere, askeri ve siyasi örgütlenme aşamalarına ve Atatürk’ün önem verdiği ikinci derecede önemli olaylara ve ayrıntılara yer verildiği görülmektedir. Atatürk Nutuk’ta, “varlığı sona ermiş sayılan büyük bir ulusun, bağımsızlığını nasıl kazandığını; bilim ve fennin en son ilkelerine dayanan ulusal ve çağdaş bir devleti nasıl kurduğunu” belirterek, içeriğe de temas etmiştir.

Düstur, kanunların bir arada toplandığı kitap; umumî kaide; kanun; nizam; örnek, numune; üslûp anlamlarına gelir.

Takrir-i Sükun Kanunu İsmet Paşa (İnönü) Hükümeti’nin Şeyh Sait İsyanı sırasında 4 Mart 1925’te çıkardığı kanundur. Üç maddeden oluşmaktadır. Hükümete geniş yetkiler tanıyan bu kanunla toplumsal düzeni bozan, irtica ve isyana teşvik eden, emniyet ve asayişi bozan yayınların hükümetçe durdurulacağı ve sorumlularının İstiklal Mahkemelerine sevk edileceği belirtilmiştir. Bu kanunla Türkiye’de tek parti yönetimi başlamıştır.

Dönemin olaylarına ışık tutulması ve olayların farklı bir cepheden bakılması açısından anı türündeki eserlerin ayrı bir yeri vardır. Tarih boyunca anılar ilgi çekici olmuştur. Cumhuriyet dönemi aktörlerinin de gelişmeleri kendi bakış açılarına göre değerlendirdikleri anılar kaleme almışlardır. Unutulmaması gereken temel nokta, anıların/hatıraların tam bir tarafsızlık içinde yazılmadığı/yazılamadığı, duyguların ve kişisel görüşlerin ön planda tutularak hazırlandıklarıdır. Bu nedenle diğer eserlerle karşılaştırılmadan, yani tenkidi yapılmadan kullanılmamalıdırlar.

Kongre kavramı İkinci Meşrutiyet döneminde dilimize girmiştir. Mütareke döneminde kongre kavramıyla, temsili güce sahip, ülkenin ya da bölgenin siyasî ve idarî geleceğiyle ilgili kararlar alan, bunların gerçekleşmesini sağlamak için gerekli yapıları kuran organizmalar kastedilmiştir.

Düstur’da yayımlanan metinlerin yer aldığı eserlerden biri de, Sicill-i Kavanin’dir. Sarkis Karakoç tarafından hazırlanan bu eser, 1926’dan itibaren basılmaya başlanmıştır. Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Meclis kararları, kanunlar, talimatlar, nizamnameler, tefsirler, kararnameler dâhil edilmiştir. Altmış dört cilttir. Birinci cildi, 24 Nisan 1920-31 Ekim 1925 tarihleri arasını kapsamakta olup, TBMM tarafından kabul edilen kanunlar, antlaşmalar ve sözleşmeleri içermektedir. Görüleceği gibi, bu kaynak da Cumhuriyet Tarihi araştırmalarının vazgeçilmezlerinden biridir.

Türkiye’de I. Meşrutiyet döneminde ilk kez 1877’de parlamento oluşturulmasıyla zabıtlar (tutanaklar) tutulmaya başlanmıştır. 1877-1878 Meclisi’nin zabıtlarının orijinalleri günümüze kadar ulaşmamıştır. Ancak Hakkı Tarık Us, gazetelere özellikle de Takvim-i Vekayi ’ye yansıyan Meclis görüşmelerini toplayarak iki ciltlik Meclis-i Mebusan adıyla yayınlamıştır. Zabıt ceridelerinde, Meclis’in yasama faaliyetleri yer alır. Örneğin, kanun tasarılarının tartışılması, kanun teklifleri, meclis soruşturmaları, yazılı, sözlü sorular, başkanlık sunuşları, oylamalar, layiha teklifleri ve ilgili encümenlerde görüşmeler sonucunda hazırlanan mazbata bulunur. Zabıt cerideleri ülkenin demokrasi tarihine, siyasal kültürün gelişmesine, ülkenin sosyal, ekonomik ve kültürel kalkınmasına yönelik eşsiz bilgilere sahiptir. Osmanlı Devleti döneminde Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi ve Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi’nin son kısımları, Cumhuriyet tarihi için değerlendirilebilir

Nutuk, Atatürk’ün 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkışıyla başlamakla birlikte, Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan (30 Ekim 1918) sonrası döneme ait değerlendirme ve bilgilere de yer vermektedir. ‹ki temel dönemi ele almaktadır. Kuruluş ve yeniden yapılanma diye ifade edilen sürece ayna tutmaktadır. Kuruluş döneminde; Kuva-yı Milliye ve TBMM dönemi, yeniden yapılanmada ise 1926 yılına kadar olan siyasal gelişmeleri ve devrimleri açıklamaktadır. Nutuk, bir tarih kitabı sayılmamakla birlikte, tarih metoduna uygun olarak yazılmıştır. Milli Mücadele ve devrimler kronolojik olarak yorumlanmıştır. Bazı bilgi ve yorumlar belgelerle desteklenmiştir. Yapılan faaliyetler konusunda halka hesap verme olarak da değerlendirilebilir. Olaylar neden-sonuç ilişkisi çerçevesinde işlenmiştir. Nutuk’un siyasal bir konuşma olduğu, Atatürk’ün bazı görüşlerini kapsadığı ve Türk Devleti’nin resmi tarihi niteliği taşıdığı göz ardı edilmemelidir.

Birinci cilt, Atatürk’ün Erzurum Kongresi’nin açılış ve kapanış konuşmalarıyla başlamakla birlikte, TBMM ve CHP Kurultaylarındaki söylevleri ağırlıklı bir yer oluşturmaktadır. Özellikle Atatürk’ün 1920-1923 yılları arasında Meclis’te yaptığı konuşmalar ve sonraki yıllarda Meclis’in toplantı yılı başlarında verdiği nutuklar, yeni Türkiye Devleti’nin siyasal-ideolojik yapılanması ve devrimlerin gerçekleştirilmesi hakkında önemli mesajlar içermektedir.

İkinci cilt, Atatürk’ün 1906’da Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Selanik Şubesi’ni kurarken Askeri Rüştiye Öğretmenlerinden Hakkı Baha (Pars)’ın evinde arkadaşlarına yaptığı konuşmayla başlamaktadır. Esasında Meclis ve CHP Kurultayları dışında çeşitli konularda halkı aydınlatmak amacıyla söylenmiş nutukları içine almaktadır. Ülke gezileri sırasında halka, meslek örgütlerine, meslek gruplarına, itimatnamelerini sunan yabancı elçilere ve gazete temsilcilerine yönelik konuşmaları kapsamaktadır.

Türk Tarih Kurumu kurulduğu 15 Nisan 1931 tarihinden itibaren Osmanlı ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili belgeler toplayarak bir arşiv oluşturmaya çalışmıştır. Belgeler satın alma ve bağış yoluyla sağlanmıştır. Örneğin, Batı Anadolu’da ilk Kuva-yı Milliye birliklerinin kurucusu sayılan Bekir Sami Bey o döneme ait sekiz dosya bağışlamıştır. Hiç kuşkusuz bu dosyaların Kuva-yı Milliye tarihinin yazılmasındaki önemleri yadsınamaz. TTK Arşivi’nde ayrıca sayısı 19 bini bulan fotograf ve İzmir’e Doğru gibi çeşitli günlük gazete koleksiyonları da bir araya getirilerek araştırmacıların hizmetine sunulmuştur.

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne bağlı olarak 15 Nisan 1942’de kurulan Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Milli Mücadele ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili 90 bin dolayında belge, fotoğraf, film ve o dönemde yayınlanmış çeşitli gazete koleksiyonlarına (İrade-i Milliye, Hakimiyet-i Milliye, Tevhid-i Efkâr, Tanin, Babalık vb) sahiptir. Enstitü arşivinde Milli Mücadele’nin lider kadrosu içinde yer alan Ali Fuat ve Kazım Karabekir Paşa gibi seçkin kişilere ait belgeler de bulunmaktadır.

Milli Mücadele sırasında işgalci güçler ve İstanbul Hükümeti’yle işbirliği yapan, TBMM Hükümeti’nin otoritesini yıkmaya çalışmakla suçlanan yüzelli kişi 1 Haziran 1924 tarihinde çıkarılan bir kararnameyle vatandaşlıktan atılarak yurt dışına sürülmüşlerdir. Bunlara Yüzellilikler denilmektedir.

Cumhuriyet’i kuran kadro genelde Osmanlı’nın çöküşüne tanıklık etmiş, hatta çöküşünü engellemeye çalışmış bir kuşaktır. Bunlardan biri de Rauf Orbay’dır. Balkan Savaşlarında Hamidiye Kravazörü kahramanı, Osmanlı Kabinesi’nde Bahriye Nazırı, Mondros Ateşkes Antlaşması’nı imzalama bahtsızlığını yaşayan, TBMM Hükümeti’nde Başbakan olan Rauf Orbay, bu sancılı dönemin birinci derecede tanıklarından biridir. Anıları, Cehennem Değirmeni, Siyasi Hatıralarım adıyla iki cilt halinde yayınlandı.
Rauf Orbay gibi Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişin bütün sancısını ve ağırlığını üzerinde hissetmiş, düşünceleri ve eylemleriyle döneme damgasını basmış biri de Kazım Karabekir’dir. Hem dönem boyunca yaptıklarını, yaşadıklarını hem de kendisine yöneltilen eleştirileri cevapladığı kitabı İstiklal Harbimiz adını taşımaktadır. Bu kuşağın diğer bir temsilcisi olan ve önemli görevler üstlenmiş bulunan Ali Fuat Cebesoy’un Sınıf Arkadaşım Atatürk, Milli Mücadele Hatıraları, Bilinmeyen Hatıralar, Siyasi Hatıralar gibi birçok anı kitabı mevcuttur. Bu döneme ilişkin araştırmalarda bakılması gereken birkaç anı kitabı da şöyledir. Kazım Özalp, Milli Mücadele (2 Cilt); Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber (2 Cilt); Celal Bayar, Ben de Yazdım (8 Cilt), Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam gibi. Gazeteci ve milletvekili kimliğiyle gelişmelerin içinde yer almış bulunan Yunus Nadi (Abalıoğlu) döneme ait anılarını Kurtuluş Savaşı Anıları; Halide Edip (Adıvar) Türk’ün Ateşle İmtihanı, Ateşten Gömlek ve Dağa Çıkan Kurt anı kitaplarıyla, Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) Vatan Yolunda, Milli Mücadele Hatıraları, Atatürk gibi anılarıyla dönemin öğrenilmesine, anlaşılmasına katkıda bulunmuşlardır. Hiç kuşkusuz dönemin devlet adamlarının, edebiyatçılarının, siyasetçilerinin ve diğer toplumsal katmanlardan temsilcilerinin kaleme aldıkları yüzlerce anı kitabı bulunmaktadır. Bunlar ya yayımlanmış veya yayımlanmayı beklemektedirler.