TARİH METODU - Deneme Sınavı - 9

Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler dönemlerinde de Türkçe tarih yazıcılığının pek gelişmediği söylenebilir. Bu dönemde din ve hukuk alanında Arapça’nın, sanat ve edebiyât alanında Farsça’nın egemenliği söz konusudur. İbn Bîbî’nin ElAvâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye adlı Farsça mensur (şiir tarzında) eseri, Aksarayî’nin Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr’ı, Niğdeli Kadı Ahmed’in Al-Veled Al-Şefîk’i, Ahmed Eflâkî’nin Menâkıbü’l-Arifîn’i ve dönemin münşeat mecmuâları Osmanlı müverrihlerini de etkilemiş önemli tarih eserleridir

Memlûk tarihçiliğini klasik Arap tarihçiliğinden ayıran unsurların başında ise dil gelmektedir. Klasik Arap tarihçiliği on üçüncü yüzyıla gelinceye değin fasih bir Arapça kullanmakta idi. Memlûk tarihçiliği ise gündelik konuşma dili, yerel lehçe ve hatta şivelere yer vermiştir. Tarihin dili popülerleşmiş, kitleselleşmiştir. Bu tarihin daha geniş halk kesimlerine hitap etmeye başladığının göstergesidir. Memlûk tarihçiliğini klasik Arap tarihçiliğinden ayıran bir başka unsur da bu tarihçilik ekolünde klasik Arap tarihçiliğinde çok az görülen anekdotlara, “el-acâ’ib vel-garâ’ib” adı altındaki ilgi çekici şeylere çokça yer verilmesidir. Bu, anlatıma canlılık kattığı gibi, toplumsal ve kültürel hayata dair son derece zengin bilgilerin tarih eserlerinde yer alması sonucunu vermiştir.

Gazavatnâme üst başlığı altında toplanabilecek eserlerin birbirinden küçük farklarla tefrik edilebilen versiyonları vardır. Düşmanın yenilgisi ile sonuçlanan askerî başarıların anlatıldığı gazavatnâmeler zafernâme olarak adlandırılır. Bir şehrin veya bir kalenin ele geçirilmesini hikâye eden eserler ise fetihnâme olarak tanımlanır. Bir dizi fethi içeren bir seferin hikâyesini anlatan fetihnâmelere ise sefernâme denilir

Osmanlı tarih yazımının ilk derleme ürünleri 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra çıkmıştır. Bu eserlerin yazılması ile devletin varoluş mücadelesi vermesi arasında bir ilişki olduğu kabul edilmektedir. Bu eserlerde öncelikle yaşanan çöküşü açıklama gâyesi hissedilmektedir. İlk Osmanlı sultanlarının dînî hassâsiyetleri ve dervişlere gösterdikleri ihtimâmı öven bu metinlerde, Fetret Devri’ni getiren hadiselerin I. Bâyezid ve diğer devlet yöneticilerinin aynı hassâsiyet ve ihtimâmı göstermemelerinin bir sonucu olduğu değerlendirmesi yapılmaktadır. Çöküşün meydana getirdiği hayal kırıklığı içinde, mevcut askerî ve siyâsî tehdide karşı tarihsel varlıklarını ortaya koyma ve geleceğe dair iddialarına tarihsel dayanaklar arama, ilk Osmanlı tarih yazarlarının başlıca gâyesidir

Bu eserler bir ortak özelliği, farklı hadiselerle son bulsalar da hepsinin Süleyman Şah’ın Anadolu’ya gelişiyle başlamasıdır.

Tursun Bey’in Fatih Sultan Mehmed’in gazâ ve fetihlerini ele alan Tarih-i Ebu’l-Feth adlı eseri, mensur vekayinâme türünün ilk örneği olarak dönemin bir diğer önemli tarihidir. İstanbul’un fethi sonrasında çok sayıda seferlere katılmış, devlet bürokrasisinde görev almış ve defterdarlık vazifesine kadar yükselmiş olan Tursun Bey, II. Bâyezid’in saltanatı döneminde emekli bir devlet adamı olarak yazdığı bu eserde genel bir Osmanlı Tarihi vücûda getirmemiş, yalnızca bir padişah (II. Mehmet) devrindeki olayları anlatmıştır. O devri idrak etmiş olan müellif, eserine Fatih Sultan Mehmet’in ilk defa tahta çıktığı 1444’ten başlamış ve II. Bâyezid’in saltanatının ilk yedi yılını da kapsayacak şekilde 1488 yılına kadar gelmiştir. Girişte Padişahlık ve saltanat kurumu ile ilgili bilgiler verilmiştir. Asıl metinde ise, maliye bürokrasisinden gelen bir tarihçi olan Tursun Bey, ağırlıklı olarak Fatih Sultan Mehmed’in askerî faaliyetleri üzerinde durur. Arapça ve Farsça karışımı ağır bir dille telif edilmiş ve yarı manzum tarzda süslü bir nesirle yazılmış olması, müellifin İran tarih yazıcılığından etkilendiğinin göstergesidir.

Selimnameler, I. Selim'in sarsılan "İdeal Müslüman Hükümdar" imajını düzeltmek üzere, onun hayatının ve başarılarının anlatıldığı ve 16. yüzyılda yazılan, ancak çoğunluğu oğlu Kanun Sultan Süleyman tarafından yazdırılan eserlerdir.

ânî-zâde’den sonra, 1825’te, kariyerini ilmiye sınıfında yapan Sahhaflar Şeyhizâde Mehmed Es’ad Efendi vakanüvislik görevine getirilmiş ve vefâtına kadar da bu vazifede kalmıştır. Müverrih, vakanüvislik hizmeti boyunca çeşitli bürokratik görevler de üstlenmiştir. Yeniçeriliğin kaldırıldığı (Vaka-i Hayriye) bir zaman diliminde bu vazifeyi deruhte etmesi, müverrihin Osmanlı tarihinde gerçekten de büyük bir kırılma teşkil eden bu hadise üzerine Üss-i Zafer’ini yazmasına neden olmuştur. II. Mahmud’un isteği üzerine yazılan bu eser 1821-1826 yılları arasındaki hadiseleri ihtivâ eder ve konunun ehemmiyeti dolayısıyla çokça basılmış ve başka dillere de tercüme edilmiştir.

Bu dönemde çok sayıda Osmanlı tarihçisi tarafından yabancı dilde tarihler kaleme alınmıştır. Bu müellifler arasında Mahmud Raif Efendi, Gabriel Narodunkyan Efendi, Mahmud Muhtar Paşa, Mizancı Murad Bey, Aristarchi Bey sayılabilir. Avrupa dillerinde tarih yazımındaki bu hızlı artış Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı ile ilişkilerindeki yeni durumun doğal sonucudur. Bunlar akademik tetkikler olmaktan öte, öncelikle imparatorluğu Avrupa’ya tanıtma maksadıyla yazılmışlardır.

İsmail Hami Danişmend'in İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi adlı eseri Osmanlı tarihçilerinden ziyade Osmanlı tarihi hakkında kronolojik bir anlatı sunmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Özellikle Osmanlı yeniçağıyla ilgilenen iktisat tarihçileri için büyük önem arz eden maliye yazışmaları Osmanlı Türkçesi'nin Siyakat yazısıyla yazılmıştır. Doğru cevap A'dır.

Tahrir defterleri Osmanlı Devleti'nin yeni fethettiği bölgelerdeki nüfus, mülkiyet ve vergi durumlarını anlamak için tuttuğu oldukça kapsamlı defterlerdir. Ancak bu kapsam içerisinde kişilerin ayrıntılı mal dökümlerine ulaşmak mümkün değildir. Mufassal tahrir defterleri dahi, kişinin yalnızca tasarrufunda olan toprağını kaydetmiştir. Söz konusu bilgi seriyye sicillerinde bulunabilir. Doğru cevap D'dir.

Yavuz Sultan Selim devrini anlatan özel eserlere Selimnâme denirdi. Kendisi de bir tarihçi olmasına rağmen Küçük Çelebizade Asım Selimnâme türünde bir eser vermemiştir. Doğru cevap C'dir.

Diğer müverrihlerin aksine Neşri'nin tarihi Osmanlı devletinin ilk dönemlerindeki olayları kapsamaktadır. Doğru cevap C'dir.

18. yüzyılda karşımıza çıkan Ruznâmeler sır kâtipleri tarafından tutulan padişahlarının hayatının gün gün anlatıldığı eserlerdir. Bunlardan ilki Sır Kâtibi Hıfzi Ağa’nın Ruznâme-i Sultan Mahmud Han isimli eseri ilk tespit edilen Ruznâmedir. Doğru cevap A'dır.

III. Selim Nizam-ı Cedid reformlarını başlatmadan önce Avrupa'ya elçiler göndererek Avrupa ülkelerinin sisteminin daha iyi anlaşılmasını amaçlamıştır. Elçiler raporlarında öncelikli olarak askeri alanda yenilikler yapılmasının uygun olacağını tespit etmişlerdir. Nizam-ı Cedid reformları da ilk ve temel olarak askeri anlamda yapılmıştır. Doğru cevap B'dir.

Padişah çocuklarının doğrum, sünnet ve düğün törenlerinin anlatıldığı eserlere Surnâme ismi verilir. Bu eserlerde şenliklerde yapılan eğlenceler, törenler ayrıntılı olarak tasvir edilir. Surnâmeler özellikle kültür tarihi ama aynı zamanda iktisadi tarih açısından da önemli eserlerdir. Doğru cevap E'dir.

Islahatnâme yazarlarına, genellikle eski düzenin bozulması, önceden beri uyulan kanunlara, yani kanun-ı kadime uyulmamasını düzenin bozulmasındaki temel gerekçe olarak görmüşlerdir. Doğru cevap C'dir.

Canikli Ali Paşa tarafından yazılan Tedâbirü’l-Gazavat devlet kurumlarını tenkit eden, askeri, mali ve idari konularda yapılması gereken reformları konu alan bir eserdir. Ancak bu eser 1774-1776 yılları arasında kaleme alındığından II. Mahmut dönemine ilişkin bilgiler içermez. Doğru cevap B'dir.

Tarihçilerin önemli bir başvuru kaynağı olan "Osmanlı Müellifleri" adlı eserini üç cilt halinde neşreden tarihçi Bursalı Mehmed Tahir'dir. Doğru cevap A'dır.