TARİH METODU - Deneme Sınavı - 8

Osmanlı tarihini genel olarak ele alan ilk eseri Almanca olarak Joseph von Hammer kaleme almıştır. Hammer, 1774’e kadar olan Osmanlı tarihini Avrupa kaynakları ile Osmanlı kaynaklarını bir arada kullanarak yazmıştır. Bu eser Eski (Osmanlıca) ve Yeni Türkçe’ye de çevrilmiştir.

Joseph von Hammer, Devlet-i Osmâniye Tarihi, I-X, (Çeviren: Mehmet Ata), İstanbul 1329-1337. (Hammer’in Osmanlıca olan ilk tercümesi, Osmanlının kuruluşundan 1676’ya kadar olan kısmını ihtiva eder).

Hammer’den sonra ikinci büyük Osmanlı tarihini Johann Wilhelm Zinkeisen Almanca olarak kaleme almıştır. Avrupa arşivleri kullanılarak kaleme alınmış eser kuruluştan 1812’ye kadar gelir.

Üçüncü büyük Osmanlı tarihini Nicolae Jorga kaleme almıştır. Kuruluştan 1908’e kadarki olayları anlatır. Özellikle Osmanlı’nın Balkan siyaseti hakkında önemli bilgiler veren bir eserdir.

Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1915-1924; Mehmed Cemaleddin, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri, (Hazırlayan: Mehmet Arslan), ıstanbul 2003; Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çeviren: Coşkun Üçok), Ankara 1982; Agâh Sırrı Levend, Gazavâtnâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavâtnâmesi, Ankara 1956 gibi eserler önemli başvuru kitaplarıdır. Ayrıca İslâm Ansiklopedileri’nin ilgili maddelerinde de Osmanlı döneminde eser kaleme almış tarihçiler hakkında bilgiler bulunabilir. Türkçe olarak yazılmış bir diğer önemli tarih İsmail Hami Danişmend’in kronololojik olarak kaleme aldığı, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi’dir. Özellikle belirli bir tarihteki bir hadise hakkında hızlı ve özet bilgi edinilmek istendiğinde bu esere müracaat edilmelidir. Eserin 4 cildi siyasi tarih, beşinci cildi ise Osmanlı devlet ricalini anlatır.

Divanî: Osmanlılar zamanında özellikle erken dönemlerde Divan-ı Hümayûnda kayıtların tutulduğu yazı çeşididir. Hızlı ve ince kalem ile yazılana divanî kırması adı verilirdi. Siyakat: Osmanlı Devleti’nde özellikle maliye ile ilgili yazışmalarda kullanılan bir yazı çeşididir. Rik’a: Türkler tarafından icat edilen, kullanılan ve yaygınlaştırılan Arap harflerinin yazı cinslerinden biridir.

Tahrir defterleri bize, bir bölgede yaşayan hane reisi erkeklerinden, bekâr erkeklere, dul kadınlardan, vergiden muaf olanlar ile yaşlı olup vergi veremeyecek durumda olanlara kadar o bölgede yaşayanları tek tek verir. Hane reisi kadınlar ile ilgili hiçbir bilgi vermez.

Şehnâme yazıcılığı, Fatih devrinde başlamış, II. Bâyezid devrinde devam etmiş ve Kanunî döneminde resmî bir müessese hâline gelmiştir. İlk şehnâmeci Şehdî’dir ama bu tarihçi eser yazmamıştır. II. Bâyezid’in emriyle İdris-i Bitlisî, Heşt Bihişt isimli eseri Farsça kaleme almıştır ve bu eserde ilk sekiz Osmanlı padişahını anlatır. II. Bâyezid’ın emriyle tarih kaleme alan bir diğer tarihçi de İbn Kemal’dir. İbn Kemal’in Türkçe olarak kaleme aldığı Tevârîh-i Âl-i Osmân adlı eseri Osmanlı tarihçiliğinde bir dönüm noktasıdır. İlk resmî şehnâmeci Arifî Fethullah Çelebi’dir ve Şehnâme-i Âl-i Osmân isimli 60 bin beyitlik bir eser yazmıştır. En meşhur Osmanlı şehnâmecisi Seyyid Lokman bin Hüseyin el-Âşurî el-Urmevî’dir ve 27 yıllık şehnâmecilik görevinde Hünernâme, Selim Han-nâme (Şehnâme-i Selim), Şehinşah-nâme, Zübdetü’t-tevârih (Tomar-ı Neseb-nâme-i Hümâyûn), Zafer-nâme gibi birçok eser telif etmiştir. Bir diğer şehnâmeci Talîkîzâde Mehmed Subhî Efendi, şehnâme, şehnâme-i Hümâyûn (Yanık seferi) ve Eğri Seferi şehnâmesi’ni hazırlamıştır. Talîkîzâde’den sonra yerine Hasan Hükmî tayin edilmiştir ancak Hasan Hükmî bir eser ortaya koyamamıştır. Ondan sonra da resmî olarak yeni bir şehnâmeci tayin edilmemiştir.

XVI. yüzyıl tarihçileri, eserlerinde Genç Osman hadisesini anlatmamışlardır.

Osmanlı tarihinin en önemli hadiselerinden birisi olan ve “Patrona İsyanı” olarak adlandırılan 1730 İsyanı çeşitli eserlere konu olmuştur.

Joseph von Hammer, Devlet-i Osmâniye Tarihi, I-X, (Çeviren: Mehmet Ata), İstanbul 1329-1337. (Hammer’in Osmanlıca olan ilk tercümesi, Osmanlının kuruluşundan 1676’ya kadar olan kısmını ihtiva eder).

Osmanlı döneminde eser vermiş tarihçiler ve eserleri için bakılacak bazı el kitaplarından biri de Bursalı Mehmed Tahir'in Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1915-1924 adlı eseridir.

Osmanlıca kitaplarda ve belgelerde her zaman karşılaşılan Hicrî ve Rumî tarihleri miladî tarihe çevirmek için de bazı el kitaplarına müracaat edilmelidir. Bu maksatla günümüzde yaygın olarak, Yücel Dağlı-Cumhure Üçer, Tarih Çevirme Klavuzu, I-V, Ankara 1997 adlı çalışma kullanılmaktadır.

Divanî: Osmanlılar zamanında özellikle erken dönemlerde Divan-ı Hümayûn'da kayıtların tutulduğu yazı çeşididir. Hızlı ve ince kalem ile yazılana divanî kırması adı verilirdi.

Siyakat: Osmanlı Devleti’nde özellikle maliye ile ilgili yazışmalarda kullanılan bir yazı çeşididir.

Osmanlılar, 17. yüzyıldan itibaren tahrir defterlerinin yerine yeni bir vergi defteri tutmaya başlamışlardır. Bu defterler şahıs vergisini ihtiva eden Avarız defterleridir ve bu defterler 17. ile 18. yüzyıl nüfus tespiti araştırmalarında kullanılabilirler.

Osmanlı Devleti’nde resmî tarih yazıcılığı, vekayi’nüvislik kurumunun XVIII. yüzyıl başlarında ortaya çıkmasından itibaren imparatorluğun sonuna kadar sürecek devamlı bir devlet hizmeti hâline gelmiştir.

Vak’anüvis, “vaka yazan” manasına gelir ve bu tarz tarih yazıcılığının özelliği hadiselerin yıl yıl anlatılmasıdır.

Osmanlı tarihinin en önemli hadiselerinden birisi olan ve “Patrona İsyanı” olarak adlandırılan 1730 İsyanı çeşitli eserlere konu olmuştur. 1730 İsyanı’nı anlatan tarihler Abdi’nin Abdi Tarihi (Tarih-i Sultan Mahmud Han ibn Sultan Mustafa Han) isimli eserdir.

III. Selim dönemi ve tahttan indirilmesiyle ilgili pek çok eser kaleme alınmıştır. Tüfengçibaşı Ârif Efendi Tarihçesi; müellifi belli olmayan Yayla İmamı Risalesi; Dihkânîzâde Ubeydullah Kuşmanî’nin Fezleke-i Nasîhât-ı Kuşmânî; Ahmed Câvid’in Hadîka-i Vekayi; Kethüdazâde Said’in Neticetü’l-Vekayi ve Celal Beyzâde’nin Sultan-ı Selim Sâlis Tarihi bu dönemin en önemli kaynaklarıdır. İsâ-zâde Tarihi ise IV. Murad dönemine aittir.