TARİH METODU - Deneme Sınavı - 16

Türk tarihinin bilinen en eski zamanlarına gittiğimizde, Asya Hunlarına ait kaynakların neredeyse tamamı Çince'dir. Doğru cevap E seçeneğidir.

VIII. yüzyılda yazılan Orhon yazıtları sayesinde Türklerin kültürü, hayat anlayışı, inançları ve savaş yöntemleri hakkında bilgiler edinmekteyiz. Daha da önemlisi, bu bilgileri artık yalnızca Çinlilerden değil, bizzat Türklerin kendilerinden öğrenmekteyiz. Yazıtlarda savaşların önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Bunların çoğunu boylar arasındaki savaşlar oluşturuyordu. Yazıtlarda Gök-Türk Kağanlığı’nın resmi ideolojisi de ortaya çıkmaktadır. Çin kültürü bilinçli bir şekilde reddedilmekte, komşular üzerinde egemenlik kurulmasının önemi vurgulanmaktadır. Orhon yazıtları Doğu Gök-Türklere aittir. Batı Gök-Türkleri kendilerine ait herhangi bir bilgi bırakmamışlardır (sadece küçük mezar yazıtları vardır). Doğru cevap D seçeneğidir.

Uygurlar, ilk zamanlar hâlâ Gök-Türk yazısını kullanıyorlardı. Uygur yazıtları bu alfabe ile yazılmıştır. Ancak, zamanla alfabelerini değiştirdiler. Soğd alfabesini kendi dillerine uyarlayarak Uygur alfabesini oluşturdular. Doğru cevap A seçeneğidir.

Uygurların 762’de Lo-yang şehrini zapt etmesinden sonra, Mani dini (Maniheizm) Uygurlar arasında hızla yayıldı ve Uygur devletinin resmi dini haline geldi. Doğru cevap A seçeneğidir.

Altın Orda döneminden günümüze kadar gelebilen en önemli eser, 1550’de Ötemiş Hacı’nın yazdığı Tarih-i Dost Sultan adlı kitaptır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Muhammed Rahim Han, Hive’de tarih yazma geleneği başlattı; bu durum yaklaşık bir asır kadar devam etti. M. Rahim Han bu iş için bir tarihçi belirlemek suretiyle tarih yazmayı kurumsallaştırdı. Doğru cevap A seçeneğidir.

Türklerinin ortak edebi dili olan Çağatayca “eski Özbek dili” olarak adlandırıldı. Ali Şir Nevaî “en büyük Özbek şairi” olarak yüceltildi. Doğru cevap B seçeneğidir.

19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında Ceditçilik fikir hareketi etkili olmuştur. Doğru cevap E seçeneğidir.

Alman araştırmacı Michael Kemper,  Amerikalı araştırmacı Allen J. Frank,  Fransız araştırmacı Stéphane Dudoignon,  Orta Asya Ceditçiliği konusunda en yetkin çalışmaları yapan Adeeb Khalid batılı araştırmacılardır. Çarlık Rusya’sının sonunda ve Sovyetlerin ilk döneminde verdiği eserlerle Orta Asya tarihi araştırmalarının temellerini atan bilim adamı ise Alman asıllı Rus tarihçisi V. V. Barthold’dur. Doğru cevap E seçeneğidir.

Orta Asya Türk tarihi hakkında yazılan genel nitelikli eserlerin başında René Grousset’in Bozkır İmparatorluğu gelir. Klasik bir el kitabı niteliğinde olan bu eser Avrupa merkezci bir bakış açısıyla kaleme alınmıştır. Tanınmış Türk tarihçisi İbrahim Kafesoğlu’nun Türk Milli Kültürü siyasi tarih ve Türk devlet teşkilatı açısından önemlidir. Türk tarihi hakkında derli toplu bilgi edinmek için Jean-Paul Roux’nun Türklerin Tarihi adlı eserine bakılabilir. Kitap yer yer tuhaf değerlendirmeler içermekle birlikte akıcı bir üslupla kaleme alınmıştır. Denis Sinor’un derlediği Erken İç Asya Tarihi seçkin akademisyenlerin katkılarını bir araya getirmiştir. XIII. yüzyıl öncesi İç Asya tarihini kapsamaktadır. Amerikalı Türkolog Peter Golden’ın Türk Halkları Tarihine Giriş adlı eseri de temel başvuru kaynaklarındandır.

Türk yazıtlarının en eskileri Yenisey’de bulunanlardır. Yenisey yazıtları Orhon alfabesiyle yazılmıştı. Üzerlerinde kesin tarih olmamakla birlikte, Orhon yazıtlarından daha eski oldukları, VII. yüzyılda yazıldıkları tahmin edilmektedir. Yenisey’de o dönemde Kırgızlar yaşıyorlardı. Bilim adamları, Çin kaynaklarındaki bilgilere de dayanarak bu yazıtların Kırgızlara ait olduğu kanaatine varmışlardır. Yazıtlarda Kırgızların hayat hikâyelerine yer verilmesi ve Kırgızların kullandığı hayvan takviminin kullanılması da bu görüşü kuvvetlendirmektedir. Tarihî bilgiler içermese de, bu yazıtlar eski Türk boylarının yaşayışlarından bahsetmesi bakımından önemlidir.

1956 yılında Moğolistan’ın Bugut şehri yakınında bulunan ve Gök-Türkler dönemine ait olan yeni bir yazıttır. Bilim dünyasına önemli yenilikler kazandırdı. Bu yazıt, Gök-Türk döneminde yazılanların en eski tarihlisiydi. Gök-Türklerin ilk kağanı Bumin’in oğlu Mahan Tigin’in (553-572) mezar taşı olan bu yazıtın 581’de dikildiği tahmin edilmektedir.

Kara Balgasun Yazıtı: Gök-Türk alfabesiyle yazılan diğer bir yazıt Uygurların ilk hükümet merkezi olan kuzeydeki Kara Balgasun’da bulunmuştur. Türkçe, Çince, Soğdça olarak üç dilde yazılan bu yazıt, başlangıçtan IX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Uygur tarihini konu alır. Ay Tengride Kut Bulmuş Alp Bilge Kağan (808-821) adına dikilmiştir. Yazıtın Türkçe olan kısmı çok tahrip olunmuştur. Sadece bazı kelimeler okunmaktadır. Soğdça olan yüzü ise çok fazla silinmiştir. Sadece Çince kısmı sağlam kalmıştır.

Wilhelm von Rubruck, Fransa kralının Haçlı seferine katıldıktan sonra Volga civarına seyahat etmiş, orada Sartak Han’la görüşmüştür. Daha sonra Batu’yu ziyaret etmiş, oradan Moğolistan’a gitmiş (1253), 6 ay kadar Moğol hükümdarının yanında kaldıktan sonra ülkesine dönmüştür. Seyahatnamesinde Moğol ülkesindeki sosyal hayatı, Moğolların Hıristiyanlığa olan tavırlarını ve Han ailesi hakkındaki izlenimlerini kaleme almıştır. Eser Türkçeye de çevrilmiştir: Moğolların Büyük Hanına Seyahat (1253-1255).

Timur ve Timurluların tarihleri Orta Asya dışında, çoğunlukla İran’da yazılmıştır. Timurluların tarih yazımındaki hâkim dil Farsçaydı. Bununla beraber, Çağatay dili de hızla gelişti. XV. yüzyıl boyunca Timurlular sarayında edebiyat ve şiir dili olarak Çağatay Türkçesi yükseldi. Timur zamanında (1370-1405) Çağatay Türkçesiyle tarih eserlerinin yazıldığı biliniyorsa da bunlar zamanımıza kadar ulaşmamıştır.

Çağatay Türkçesiyle yazılan Muhammed Salih’in Şeybani-nâme adlı eseri, Şeybanî Han’ın seferlerini anlatır. Vambery tarafından yayınlanan (Viyana, 1885) bu eser Batılı âlimlerin ilgisini çekmiştir.

Çarlık Rusya’sının sonunda ve Sovyetlerin ilk döneminde verdiği eserlerle Orta Arta tarihi araştırmalarının temellerini atan bilim adamı Alman asıllı Rus tarihçisi V. V. Barthold’dur (1869-1930). Moğol istilasına Kadar Türkistan adlı eserinin başında Samani, Karahanlı, Harezmşahlar ve Moğollar dönemine ait kaynakları ehliyetle tahlil etmiştir.

1956 yılında Moğolistan’ın Bugut şehri yakınında bulunan ve Gök-Türkler dönemine ait olan yeni bir yazıttır. Bilim dünyasına önemli yenilikler kazandırdı. Bu yazıt, Gök-Türk döneminde yazılanların en eski tarihlisiydi. Gök-Türklerin ilk kağanı Bumin’in oğlu Mahan Tigin’in mezar taşı olan bu yazıtın 581’de dikildiği tahmin edilmektedir. Taşın üç tarafı Soğd dilinde yazılmış olup, dördüncü yüzü Sanskrit ve Brahman dillerindedir. Doğru cevap A’dır.

Doğrudan Parti ilgisinin dışında kalan bazı alanlarda (mesela eskiçağ ve orta çağ tarihi) nisbî bir serbestlik vardı. Bu yüzden olsa gerek, Orta Asya’nın eski ve orta çağlarını araştıran tarihçiler, söz konusu dönemlerin aydınlanmasına önemli katkılar sağladılar. Sovyet öncesinde bu dönemler çok az çalışılmıştı. Farsça ve Çağatayca yazılmış eserlerin çevirileri yayınlandı, para bilimi (numizmatik) ve arkeoloji konusunda önemli araştırmalar ortaya konuldu.