TARİH METODU - Deneme Sınavı - 11

İslâmiyet’in doğduğu dönemde Arapların “tarih”e karşılık gelecek bir kelimeleri yoktu. İslâm öncesi Arap toplumlarında tarihçilik faaliyeti olarak görülebilecek iki etkinlikten biri nesep ilmi olarak tanımlanan, biyografik veriler içeren şecereler tutmak; diğeri ise edebi bir üslûpla Arap kabileleri arasındaki savaşları anlatan “Eyyâmü’l Arab” (kabile savaşları) konuşmalarıydı.

İslâmiyet’in doğduğu dönemde Arapların “tarih”e karşılık gelecek bir kelimeleri yoktu. İslâm öncesi Arap toplumlarında tarihçilik faaliyeti olarak görülebilecek iki etkinlikten biri nesep ilmi olarak tanımlanan, biyografik veriler içeren şecereler tutmak; diğeri ise edebi bir üslûpla Arap kabileleri arasındaki savaşları anlatan “Eyyâmü’l Arab” (kabile savaşları) konuşmalarıydı.

Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler dönemlerinde de Türkçe tarih yazıcılığının pek gelişmediği söylenebilir. Bu dönemde din ve hukuk alanında Arapça’nın, sanat ve edebiyât alanında Farsça’nın egemenliği söz konusudur. İbn Bîbî’nin El-Avâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye adlı Farsça mensur (Şiir tarzında) eseri, Aksarayî’nin Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr’ı, Niğdeli Kadı Ahmed’in Al-Veled Al-Şefîk’i, Ahmed Eflâkî’nin Menâkıbü’l-Arifîn’i ve dönemin münşeat mecmuâları Osmanlı müverrihlerini de etkilemiş önemli tarih eserleridir.

Memlûk tarihçiliği esasen Arap tarihçiliğinin bir devamıdır. Arap tarihçiliğinin iki ana damarı olan biyografik tarih yazarlığı ve umûmî tarihler burada “el-Havâdis vel-Vefeyât” adı ile bir tür karışım husule getirmiştir. Memlûk tarihçiliğini klasik Arap tarihçiliğinden ayıran unsurların başında ise dil gelmektedir. Klasik Arap tarihçiliği on üçüncü yüzyıla gelinceye değin fasih bir Arapça kullanmakta idi. Memlûk tarihçiliği ise gündelik konuşma dili, yerel lehçe ve hatta şivelere yer vermiştir. Tarihin dili popülerleşmiş, kitleselleşmiştir. Bu tarihin daha geniş halk kesimlerine hitap etmeye başladığının göstergesidir. Memlûk tarihçiliğini klasik Arap tarihçiliğinden ayıran bir başka unsur da bu tarihçilik ekolünde klasik Arap tarihçiliğinde çok az görülen anekdotlara, “el-acâ’ib vel-garâ’ib” adı altındaki ilgi çekici şeylere çokça yer verilmesidir. Bu, anlatıma canlılık kattığı gibi, toplumsal ve kültürel hayata dair son derece zengin bilgilerin tarih eserlerinde yer alması sonucunu vermiştir. Memlûk tarihçiliğinin belli başlı metinlerine bakıldığında çağ- daşı Osmanlı tarihçiliği ile önemli benzerlikler görülmektedir. Bu eserlerin bazılarının Osmanlı tarihçileri tarafından Türkçe’ye çevrilmiş olması iki tarih ekolü arasındaki ilişkilere kanıttır.

Gazavatnâmeler düşmanla yapılan savaş ya da düşman topraklarına yapılan dini nitelikli akınların hikâyeleridir.

Osmanlı tarih yazıcılığının ne tam olarak içinde, ne de dışında kabul edilebilecek olan menâkıbnâmeler birer tarih eseri olarak görülemeseler de son derece önemli tarihi kaynaklardır. Bu eserlerde, ithaf edildikleri yahut yazıldıkları dönemin şahsiyetleri hakkında, vekâyinâmelerde bulunamayacak ölçüde zengin biyografik bilgiler bulmak mümkündür. Ayrıca dönemlerinin sosyal, iktisâdî ve kültürel hayatı ile ilgili son derece ilginç detaylara bu metinlerin satır aralarında rastlanabilmektedir. Bu metinler en çok da din ve inanç tarihi açısından değerli bilgiler ihtivâ etmektedirler. Manzum ya da mensur olarak yazılabilen bu türlerin destansı yönü ağır basmaktadır.

II. Mehmet devri tarihçilerinden Şükrullah, Behçetü’t-Tevârih adlı eserini Farsça olarak ve on üç bölüm halinde yazmıştır. Kitabın sadece on üçüncü ve son bölümü Osmanlılarla ilgilidir. İlk sekiz bölüm hilkatten başlayan bir tür dünya ve İslâm tarihidir. Sonraki bölümlerde Yunan filozoşarından din büyüklerine, İran şahlarından gayrimüslim hükümdarlara, Emevîler ve Abbâsîler’den Selçuklulara kadar geniş bir konu yelpazesi ele alınmıştır. Eser Fatih Sultan Mehmed ve onun veziri Mahmud Paşa’ya övgü ile biter.

Düşmanın yenilgisi ile sonuçlanan askerî başarıların anlatıldığı gazavatnâmeler zafernâme olarak adlandırılır. Bir şehrin veya bir kalenin ele geçirilmesini hikâye eden eserler ise fetihnâme olarak tanımlanır. Bir dizi fethi içeren bir seferin hikâyesini anlatan fetihnâmelere ise sefernâme denilir.

Düşmanın yenilgisi ile sonuçlanan askerî başarıların anlatıldığı gazavatnâmeler zafernâme olarak adlandırılır. Bir şehrin veya bir kalenin ele geçirilmesini hikâye eden eserler ise fetihnâme olarak tanımlanır. Bir dizi fethi içeren bir seferin hikâyesini anlatan fetihnâmelere ise sefernâme denilir.

Klasik dönem Osmanlı tarihçilerine göre tarihin iki temel işlevi vardı. Bunlardan biri ilahiyata/din bilimlerine yardımcı olmak, diğeri ise hükümdar ve yöneticilere rehberlik etmekti. Dolayısıyla Osmanlı tarihçiliğinin biri teolojik, diğeri politik iki kökten filiz verdiği söylenebilir. Doğru cevap B’dir.

Büyük Selçuklu İmparatorluğu döneminde önemli tarihler telif edilmiştir. Selçuklu sultanları ve sarayı tarihçilerin hâmisi olmuştur. Bu dönem tarihlerinin dilleri Farsçadır ve çoğunlukla İran tarih yazıcılığı geleneği içerisinde kaleme alınmışlardır. Bu eserler arasında bilhassa siyâsetnâmeler Osmanlı tarih yazarları üzerinde etkili olmuştur. Keykâvus b. İskender’in Kâbusnâme’si, Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme’si ve Ebu Hamid Muhammed Gazalî’nin Nasihatü’l-Mülûk adlı eseri Osmanlı müverrihlerinin iyi bildikleri, bazıları defalarca Türkçe’ye tercüme edilmiş Büyük Selçuklu devri eserlerindendir. Doğru cevap C’dir.

Gazavatnâme, düşmanla yapılan savaş ya da düşman topraklarına yapılan dini nitelikli akınların hikâyeleridir. Doğru cevap A’dır.

İskendernâme’nin sekiz bin beyitin üzerindeki hacmine karşılık, Osmanlı tarihine ayrılan kısım yalnızca üç yüz otuz dört beyitten müteşekkildir. Eserde Ertuğrul Gâzî’den Emir Süleyman’a kadar Osmanlı hânedânının tarihi anlatılmıştır. Metin, Fetret Devri’nde, şehzâdeler arası taht mücadelesinin sürdüğü bir dönemde, Emir Süleyman’ın Osmanlı tahtının meşrû vârisi olduğunu ima edecek şekilde, ona yazılmış bir methiye ile sona erer. Bu eserin önemi, Osmanlı tarih yazıcılığının kendisinden sonraki örnekleri için de bir kaynak olmasıdır. Doğru cevap D’dir.

Fatih devri tarihçiliğinin en önemli hususiyetlerinden birisi bu dönemde şehnâmeciliğin başlaması olmuştur. Şehnâmecilik, yarı-resmi nitelikte bir saray tarihçiliğidir. Şehnâmelerde padişahın vasıfları, kahramanlıkları, zaferleri yüceltilir. Doğru cevap B’dir.

Kanûnî çok sayıda Süleyman-nâme yazdırdı. Bu eserlerde onun seferleri, fetih ve zaferleri ile îmar faaliyetleri anlatılmıştır. Süleyman-nâmeler arasında çok bilinenler Karaçelebi-zâde’nin ve Bostan’ın Süleyman-nâmeleri ile Celal-zâde Salih’in Tarih-i Sultan Süleyman’ı ve Celal-zâde Mustafa’nın Tabakâtü’l-Memâlik fî Derecâti’l-Mesâlik adlı eserleridir. Süleymân-nâme literatürünün zenginliğine delil olarak, sadece Kanûnî’nin son seferi olan Zigetvar üzerine kaleme alınmış olan Sigetvar-nâmelerin varlığını gösterebiliriz.

Süleyman-nâmelerin büyük bölümü Türkçe yazılmış olmakla beraber içlerinde Farsça ve Arapça olanlar da vardır. Edebî yönden son derece gösterişli, oldukça ağır bir dil ve üslûpla telif edilmiş olan bu eserlerde, biçim olarak genellikle nazım ya da nazım-nesir birlikte kullanılmıştır. Az sayıda da olsa sadece nesirle yazılmış olan örnekler de vardır. Doğru cevap E’dir.

Klasik dönemin büyük müverrihi olan Kemâl Paşa-zâde tarih görüşü ve metodu itibariyle Osmanlı tarih yazıcılığı içerisinde bir kırılmayı temsil eder. O esasen bir tarihçi değildir. Tarihle birlikte, felsefe, mantık, kelam, tefsir, hadis, hukuk, dil ve edebiyât alanlarında iki yüzden fazla eser vermiştir. Öyle ki “XVI. asrın ilk yarısındaki Osmanlı kültürünün en büyük mümessili” olarak değerlendirilmiştir. Doğru cevap B’dir.

On dokuzuncu yüzyıl vakanüvislerinden Antepli Ahmed Âsım Efendi bir Farsça sözlük olan Burhân-ı Katı isimli eseri Türkçe’ye tercüme ederek Sultan III. Selim’in iltifatına mahzar olmuş ve Süleymaniye Müderrisliği’ne getirilmiştir. Doğru cevap C’dir.

On dokuzuncu yüzyılda çok sayıda Osmanlı tarihçisi tarafından yabancı dilde tarihler kaleme alınmıştır. Bu müellifler arasında Mahmud Raif Efendi, Gabriel Narodunkyan Efendi, Mahmud Muhtar Paşa, Mizancı Murad Bey, Aristarchi Bey sayılabilir. Avrupa dillerinde tarih yazımındaki bu hızlı artış Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı ile ilişkilerindeki yeni durumun doğal sonucudur.

Yirminci yüzyıl başına gelindiğinde Osmanlı-Türk tarih yazıcılığı artık profesyonel bir uğraşı olma niteliği kazanmıştır. Tarihin politik ve pedagojik işlevleri onun kurumsal niteliklerini de güçlendirmiştir. “Resmi tarih” çok güçlü bir olgu olarak tarih sahnesine çıkmıştır. Tek tek tarihçiler değil, tarih kurumları öne çıkmaya başlamıştır. II. Meşrutiyet döneminde kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni bu anlamda hem kurumsal kimliği hem de yayınları ve özellikle de süreli yayını ile bir kırılma noktasıdır. Bu kurumu Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye Tetkik Kurumu gibi alternatif oluşumlar izlemiştir. Yüksek öğretimde tarih derslerinin okutulması tarihçiliği etkileyen bir başka unsur olmuştur. Tarih ders kitapları bu literatüre yeni bir soluk kazandırmıştır. Tarihçilik yabancı yayınlar ve uluslar arası kongreler gibi vasıtalarla dünya ile daha fazla entegre olmuştur. Tarih araştırmaları için yurtdışına giden öğrenci ve tarihçi sayısı artmıştır. Cumhuriyet dönemi tarihçiliği işte bu birikim üzerinde vücut bulmuştur. Doğru cevap E’dir.